Өсвөр үеийнхний мэдээллийн хүртээмж, мэдээллийн технологийн хэрэглээ: Хамгийн энгийнээс нь эхэлье

М.Түвшинжаргал
Монгол Оросын хамтарсан 3 дугаар сургуулийн 11а ангийн сурагч

Канадын Олон Улсын Хөгжлийн Судалгааны Төв (IDRC) болон Датаком компаниас DREAM IT төслийн хүрээнд зарласан “Мэдээллийн Технологи – Хөгжилд” эссэ бичлэгийн уралдаанд тэргүүн байр эзэлсэн бүтээл

Би дунд сургуулийн төгсөх ангийн жирийн нэг сурагч, миний өмнө ирээдүйн мэргэжлээ сонгож, амьдралынхаа гол сонголт хийх хариуцлагатай үе улам бүр ойртсоор. Мэргэжлээ зөв сонгоход алсын хараа чухал гэж ярьдаг. Энэ сонголт бол хувь хүний амьдралдаа хийдэг олон сонголтуудын хамгийн чухал нь яах аргагүй мөн. Хэдийгээр хүмүүс ийм ч мэргэжил ирээдүйтэй, тийм ч мэргэжил эрэл хэрэгцээтэй хэмээн ярьцгаадаг ч энэ бүхэн хоосон яриа мэт заримдаа санагддаг. Зүй нь иймэрхүү олон нийтийн дунд түгсэн үзэл бодол, ярианд бус, хувь хүний өөрийн үзэл бодол, авьяас, зах зээл дэх судалгаа шинжилгээнд тулгуурлах нь зүйтэй гэж би үздэг. Мэдээж эхний ахмаа зөв хийж, мэргэжлээ зөв сонгож чадваас сэтгэл өөдрөг, үр бүтээлтэй ажиллаж, улмаар амжилтад хүрэх үүд хэн бүхний өмнө нээлттэй байна. “Хөдөлмөр 99 хувь, авьяас нэг хувь” гэсэн үг байдаг. Мэргэжлийн сонголтын яриа өрнөх бүрт мэдээллийн технологи гэдэг үг байнга л сонсогддог. Эцэг эх, багш, найзууд маань энэ чиглэлийн мэргэжлийг ирээдүйтэй, энэ мэргэжлийг сонгоно гэцгээдэг. Миний ээж мэдээллийн технологийн мэргэжилтэй. Тэрээр сурагч байхдаа “электроник”, “электрон тооцоолон бодох машин”, “програм хангамж” зэрэг үгсийн мөн чанарыг ч ухаж сайн ойлгоогүй хэрнээ орчин үеийн бас ирээдүйтэй мэргэжил байх хэмээн таамагласнаар “АСУ (орсоор) буюу удирдлагын автоматжуулсан систем” электроникийн инженерийн мэргэжлийг сонгосон гэдэг. Үнэндээ тэр үед энэ үгийн учрыг мэддэг хүн Монголд олон байгаагүй гэсэн. Гэвч ээж маань “сохроор” сонгосон энэ мэргэжлийнхээ ачаар өнөөдрийн хамгийн чухал, ирээдүйтэй гэгдэх технологийн салбартай хувь заяагаа холбосон, эзэмшсэн мэргэжлээрээ бахархаж явдаг. Харин өнөөдөр бүх юм өөр болсон. Аливаа мэргэжил төдийгүй орчлон ертөнцийн юмс үзэгдэл, нийгмийн амьдралын талаарх бүхий л мэдээллийг бид интернэтээс авах боломжтой болж.

Миний хувьд би мэдээллийн технологи биш олон улсын харилцааны эдийн засгийн мэргэжлийг сонгосон. Тэгвэл огт өөр мэргэжил сонгосон хэрнээ яагаад мэдээллийн технологийн талаар дээр дурдсан олон зүйлийг нуршив гэсэн асуулт зүй ёсоор гарна. Би мэдээллийн технологийн мэргэжлийн талаар биш хөгжилд, тэр дундаа хувь хүний хөгжил, бидний өдөр тутмын амьдрал, магадгүй мэргэжил сонгох зэрэг хариуцлагатай үед шийдвэр гаргахад мэдээллийн гүйцэтгэх үүрэг, мэдээллийн хүртээмж, энэ бүхэнд мэдээллийн технологи ашиглах талаар өгүүлэхийг зорилоо.

Өнөөдөр мэдээлэл, мэдлэг нь хүний нийгмийн хамгийн үнэт зүйл болж чадсан. Эрт дээр үеэс энэ дэлхийд хүч чадал ноёрхож, хүчтэй нь хүчгүйгээ боолчилж, газар орныг байлдан дагуулж, тэдний хөл дор сул дорой улс үндэстнүүд сөгдөн унаж байсан. Аж үйлдвэржилтийн эринд аварга том үйлдвэрүүд ар араасаа сүндэрлэн босож, ган хайлуулж, хамгийн хурдан, хамгийн хүчирхэг машин техник бүтээж чадсан их гүрнүүд хамгийн хүчирхэг, бас чадалтай байсан. Мэдээж дэлхийн татах хүчийг гэтэлж сансарт гарсан нь оргил цэг. Дараа нь банк санхүү, мөнгөний ноёрхол залган авч, банк, санхүүгийн эзэд, хувьцаа, үнэ ханшийг эзэмдэгчид л хамгийн баян, хамгийн хүчирхэг байсан. Монголд ч, АНУ-д ч, хаана ч хамгийн том бөгөөд өндөр сүрлэг барилга нь банкных. Тэгвэл одоо мэдээлэл, технологи, мэдлэгийн эрин. Өнөөдөр улс орон, хувь хүний хүч чадал, эрх мэдлийг, баян ядууг хэдэн халтар цаасаар бус, гартаа оруулсан мэдээлэл, мэдлэгээр хэмжих болжээ. Энэ бүхэн мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийн хөгжил, тухайн улс орон, эсвэл хувь хүний мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийг ашиглаж буй байдал, мэдээллийн хүртээмж, хөгжилд мэдээллийн технологийг ашиглаж буй байдал зэрэгтэй холбоотой байдаг болов уу.

Банк санхүү, боловсрол, эмнэлэг гээд л мэдээллийн технологийг ашигладаггүй салбар гэж үгүй, эдгээр бүх салбарт мэдээллийн технологийг ашиглах талаар мэдээж миний мэдлэг хомс, хүрэлцэхгүй. Иймд энэ талаар биш, өөрийн үе тэнгийнхэн, найзуудынхаа наад захын хэрэгцээт мэдээллийн хүртээмж, мэдээллийн технологийн хэрэглээ, хэрэгцээ, бас энэ бүхэнтэй холбоотойгоор бидний өмнө гардаг асуудал, бэрхшээлийн талаар ярихыг хүсэж байна. Мэдээж энэ асуудлаар томчуудын байр суурь биднийхээс өөр, магадгүй тэд хэтийг харсан, “том” юм ярих нь дамжиггүй. Харин миний ярих зүйл бол хамгийн энгийн хэрнээ бидний хувьд тун чухал асуудал.

Нэгдүгээрт мэдээллийн хүртээмж:

Дээр дурдсан мэргэжил сонгох хариуцлагатай үед төдийгүй, өдөр тутмын хичээлийн даалгаварт ашиглачихаар хүүхэд залуучуудад зориулсан баталгаат зөв мэдээлэлтэй, сургалт, танин мэдэхүйн монгол хэлээрх вэб (сургуулийн танилцуулга, сурагчдад зориулсан ном дээр байж магад) ховор, бараг байдаггүй. Эрээвэр хураавар мэдээллээс хэрэгцээт мэдээллийг төрөлх хэлээр (англиар биш шүү) олж авах боломж тэр бүр байдаг билүү? Олж авсан мэдээлэл маань цаг үетэйгээ нийцдэг билүү? Эдгээр асуултуудын хариулт нь бас л “бүтэл муутай” талдаа. Тэгвэл би ээж шигээ “харанхуй” мэргэжлээ сонгохыг хүсэхгүй байна. Эзэмших гэж буй мэргэжлийнхээ онцлог, манайд энэ чиглэлийн боловсон хүчин их байдаг эсэх, тавигдах шаардлага, төгсөөд ажил олдох эсэх, хаана ажиллах, юу хийх гээд л маш их мэдээллийг авч, тэр бүх мэдээлэл дээр дүн шинжилгээ хийсний үндсэн өөрийн мэргэжлээ зөв сонгохыг хүсэж байна, ийм мэдээлэл надад хэрэгтэй байна. Би хүссэн мэргэжлээрээ төгсөөд ажилгүй залуусын эгнээг нэгээр нэмж, дэлгүүрийн лангууны ард зогсохыг хүсэхгүй байна! Харамсалтай нь эзэмших мэргэжлийн минь талаар их дээд сургуулийн вэбэд байгаа ганц хоёр өгүүлбэрээс илүү мэдээлэл олдохгүй нь. Над шиг наад зах нь эзэмших мэргэжлийнхээ талаар хамгийн их мэдээлэлтэй гэгдэх интернэтээс мэдээлэл олж чадахгүй хүүхэд олон байгаа. Энэ бол зөвхөн жишээ. Хэвлэсэн номыг сар тутам шинэчлэх нь хэцүү, боломжгүй байх. Тэгвэл вэб дээрх мэдээллийг өдөр тутам, бүр хэд хэдэн удаа шинэчилж болно. Бидэнд зориулсан, бидэнд хэрэгтэй мэдээллийг бидэнд хүртээмжтэй болгомоор байна.

Хоёрдугаарт мэдээллийн технологийн хэрэглээ:

Өнөөдөр хүүхэд залуучууд, тэр дундаа ид төлөвших насандаа яваа өсвөр насныхан (манай улсын нийт сурагчид гэж хэлж болохгүй байх) интернэт сүлжээг ашигладаг, компьютер тоглоомоор их тоглодог, телевизийн олон сувгаар төрөл бүрийн мэдээлэл, нэвтрүүлгийг хүлээн авах боломжтой болсон. Үүнээс мэдээллийн технологи нь хүүхэд залуусыг хөгжүүлэх, тэдний мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх, чөлөөт цагийг үр ашигтай өнгөрүүлэхэд чухал үүрэгтэй гэж хэлж болохоор ч бодит байдалдээр илүү сөрөг асуудлыг авчраад байх шиг. Дээрх бүх сувгуудаарх мэдээ мэдээлэлд бидний нас бие, сэтгэхүйн онцлогоос давсан, “томчуудад” зориулсан мэдээлэл их байдаг, ийм төрлийн мэдээлэл, бас түүнийг хүлээн авах, ашиглаж байгаад хяналт тавьж буй байдал ч алга. Компьютерийн ард суугаад ан амьтан, эсвэл эсрэг талын баатруудыг зүгээр л цус урсган буудаж байгаа тоглоомоор инээд алдан тоглож байгаа хүүхдүүд интернэт каце, гейм центрээр зөндөө л байна. Үүнийг томчууд тэр бүр анхаардаг билүү? Бас интернэт хэрэглээ. Гадаадын социологийн компаниудаас гаргасан мэдээгээр өдгөө интернэтэд 7-14 насны 6-8 сая хэрэглэгч байдаг ба тэдний 25 хувь нь сургуулийн өмнөх насны хүүхдүүд байдаг, тэдгээр хүүхдүүд эцэг эхийн ямар ч хараа хяналтгүйгээр интернэтээр “хэсүүчилдэг”. Энэ интернэтээр хүссэн вэбээрээ тэнэж, удаан хугацаагаар ашиглах зэрэг “хязгааргүй их эрх чөлөө” маань өсөж яваа бидний сэтгэхүй, хүмүүжил, төлөвшилд тодорхой хэмжээгээр сөргөөр нөлөөлдөг гэж би үздэг. Гэвч энэ асуудал дээр интернэтийг ашиглаж буй бид буруутай биш, энэ орчныг бүрдүүлээгүй төр засаг, томчууд буруутай. Өөрийн мэдэх хэдхэн жишээ хэлье. Жишээ нь Hi5. Миний эргэн тойрныхон, бүх найзууд маань энд цуглардаг, зургаа хуваалцдаг. Харин хэн маань ч хувийн мэдээллээ нийтэд нээх нь зөв эсэх, цаашид ямар нэг сөрөг асуудал гарах эсэх талаар боддоггүй. Бас нэгэн жишээ одоогоос хэдхэн сарын өмнө dragonadoptors хэмээх луу тэжээдэг вэбэд мөн л бүгд орж, луугаа тэжээж өдөртөө олон удаа ханддаг болсон. Тэгвэл бидэнд аюулгүй, боловсрол танин мэдэхүйн, сонирхолтой, иймэрхүү интернэт хамтын орчин хэрэгтэй байна. Тэгвэл гадаадын орнуудад хүүхэд залууст зориулсан төрөл бүрийн сүлжээ буюу вэб орчин олон байдаг. Яагаад бидэнд зориулж, бидний интернэт дэх аюулгүй байдлыг бүрэн хангасан, нийгмийн амьдралд дасан зохицох боломжийг олгосон, зөвхөн бидний эрх ашигт нийцсэн иймэрхүү орчинг үүсгэж болохгүй гэж? Webkinz зэрэг олон орны хүүхэд залуучуудыг эгнээндээ нэгтгэсэн том сүлжээнд Монголын орон зайг нээж болохгүй гэж? Иймэрхүү вэбүүд нь хүүхдүүдэд боловсрол, танин мэдэхүйн интерактив агуулгыг санал болгоод зогсохгүй урьдчилан загварчлагдсан системийн дагуу хүүхдүүдийг ёс зүйд үл нийцэх тааламжгүй мэдээллээс бүрэн хамгаалдаг гэж би сонссон. Жишээ болгон авсан Webkinz сүлжээ гэхэд л 2009 оны сүүлийн байдлаар дэлхийн 26 хэлээр 50 гаруй орон ашигладаг, сард давтагдаагүй тоогоор 5 сая хэрэглэгч уг вэб зочилдог гэсэн тоо бий. Яагаад бид үүний нэгээхэн хэсэг нь байж болохгүй гэж? Дээрх бүх “яагаад” гэсэн асуултуудын хариулт нь тун энгийн, “мэдээж болно”. Тэгвэл яаж? гэсэн асуулт гарна. Хариулт нь санаачилга, бодит ажил. Энэ бол өмнө хэлсэн мэдээллийн хүртээмжтэй ч холбоотой.

Бидэнд юу хэрэгтэй вэ?

1. Бидэнд соёлтой интернэт хэрэглээг төлөвшүүлэх талаарх төрийн бодлого, томчуудын анхаарал
2. Бидний нас сэтгэхүйд тохирсон сургалт, танин мэдэхүйн мэдээлэл бүхий монгол хэлээрх төрөл бүрийн вэб
3. Бидэнд зориулсан хэрэгцээт мэдээллийг интерэнтээр дамжуулан бидэнд нээлттэй, олдоцтой, хүртээмжтэй болгох
4. Бидэнд зориулсан монгол хэлээрх нийгмийн сүлжээ

Бид юу хийх хэрэгтэй вэ?

1. Мессеж, чаатаар харилцахаасаа өгсүүлээд цахим харилцаанд биеэ соёлтой авч явах
2. Наснаасаа ахадсан, ёс бус мэдээлэлтэй вэбээр хэсэхгүй байх
3. Бидний төлөө дээрх чиглэлүүдээр хийгдэх ямар нэгэн ажлыг дэмжих, багш эцэг эхчүүдтэйгээ хамтран ажиллах

Эцэст нь хэлэхэд дэлхий ертөнц улам бүр даяарчлагдаж, мэдээллийн технологи хурдацтай хөгжиж, та бидний өдөр тутмын амьдралын хэв маягийг ихээр өөрчлөх болсон өнөө үед хамгийн хурцаар тавигдаж буй асуудал бол ХҮНИЙ ХӨГЖЛИЙН АСУУДАЛ. “Хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа” гэдэгчлэн хүүхэд залуус бидэнд зөв хүн болж төлөвших, нийгэмд зөв амьдрахын тулд бидэнд зориулсан мэдээлэл хүртээмжтэй байж, бидний нийгэм дэх мэдээллийн хэрэглээ зөв байх ёстой гэж үзэж байна. Мэдээж энэ бүхэнтэй мэдээллийн технологийн хэрэглээ, ашиглалтын асуудал шууд холбоотой.

Өсвөр үеийнхний мэдээллийн хүртээмж, мэдээллийн технологийн хэрэглээний асуудалд анхаарч, нийтээрээ анхааран ажиллахыг уриалж байна.

Монгол улсад компьютер бүтээсэн түүх

Миний Компьютер/Digital World сэтгүүл, No 100-101

Монгол улсад компьютер бүтээсэн талаарх мэдээлэл, холбооны технологийн анхдагчдын нэг болох Г.Оюунбаяр гуайн дурсамжийг та бүхэнд толилуулъя. Энэхүү дурсамж нь 2004 онд Монгол Улсад компьютер бүтээсний 20 жилийн ойгоор манай сэтгүүлд нийтлэгдэж байсан бөгөөд уншигчдын хүсэлтээр дахин нийтэлж байна. Иймд өдгөө уг өгүүлэлд нэр дурдагдсан зарим хүмүүсийн ажил, албан тушаал өөрчлөгдсөн байж болохыг анхаарна уу.

Сургууль төгсөн ирсний дараахан санагдана. 1978 оны тавдугаар сард Японы мэргэжилтэн Кимура сан Монголд калькуляторын засварын сургалт явуулах болов. Сургалтыг хаана явуулах нь Статистикийн төв газрын удирдлагын хувьд багагүй асуудал болж, эцэст нь Анагаахын техникумын байранд хичээллэж билээ. Тэр үед хөрөнгөтөн орны, тэр дундаа милитарист Японы мэргэжилтэнг төрийн байгууллагын байранд оруулбал ямар нэгэн нууц алдаж мэднэ хэмээн сэрэмжилж, дарга, цэрэггүй ялд унахаас эмээсэн хэрэг. Уг сургалтад манай инженер-электроникч залуус хамрагдсан юм. Тэр үед намайг Шарга морьтод байгууллагын зуслангийн байшинг бариулахаар явуулсан байлаа. Шарга морьтоос ирснийхээ дараа сонирхвол японы калькуляторууд (эдгээр калькуляторуудыг Говь комбинатын адил Япон улс дайны төлбөрийн нэг хэсэг болгож өгсөн гэж зарим нь ярьж байсан санагдана. Гэвч ямар нэгэн баримт олж хараагүй. Хэрэв энэ үнэн бол үүнийг нийтийн хүртээл болгох хэрэгтэй болов уу) их интеграл чип дээр хийгдсэн тул бидний ашиглаж байсан, хамгийн гайгүй гэгдэх Германы (БНАГУ) ширээний Зоемтрон электрон машинтай харьцуулахад олон функцтэй атлаа, овор хэмжээ бага, басхүү найдвартай ажиллагаа нь эрс өндөр байв. Бидэнд өгсөн схемийг үзэхэд тоон товчууд, дисплей их интеграл чип рүү шууд холбогдчихсон, бүх функц түүн дотор хийгддэг болох нь илт. Осолгүй тэжээл, генератор зэрэг нь чипийн гадна талд байв. Түүний хажууд Зоемтрон нь маш олон транзистор, диод дээр хийгдсэн, 10 гаруй кг жинтэй эд байсан. Энэ олон транзисторыг ийм жижиг чип оролсон нь тухайн үед миний сэтгэлд далд түгшүүр төрүүлж билээ. Ажиллагааны алгоритмын хувьд транзистор ч бай, чип ч бай зарчмын ялгаа байхгүй нь тодорхой. Тэр ч байтугай тэжээлийн системд 2 дахин хувиргалт хийсэн байсан нь бас нэгэн зүйлийг бодогдуулав. 220 В-ийг адаптераар тогтмол 12 В болгоод калькуляторт оруулсан хойноо дахин хувьсах гүйдэл болгож, түүнээ эргэж тогтмол хүчдэл болгож чипүүдийг тэжээж байсан нь санаанаас гараагүй хэвээр.
1979 оны сүүлээр Унгар улсаас авч Тооцоолон бодох төвд (ТБТ) суурилуулсан ЕС-1010 компьютерийн процессор, терминалын удирдах блок зэрэгт урьд нь дуулдах төдий байсан микропроцессор (Моторола 6800, Интел 8080) суурилуулагдсан байсан нь овор хэмжээ, найдвартай ажиллагааны хувьд итгэхэд бэрх санагдаж байлаа. Учир нь бидний ажилладаг Минск-32, ЕС-1040 зэрэг машинууд нь хэдэн арван тонн жинтэй, 100 гаруй кв метр талбай эзэлдэг байхад, Моторола 6800 бүхий компьютер нь ердөө ганцхан хавтан дээр багтдаг байлаа. Мөн онд Унгар улсад манай инженер-электроникч Ч.Давааням (1987 онд 8080 бүхий бас нэг микрокомпьютер бие даан угсарсан, Петровис ХХК-ийн тэргүүн дэр захирал (2003)), О.Батсүх, С.Байгалтөгс (ШУТИС-ийн КТМС-ийн захирал, доктор, дэд профессор), А.Батмөнх (ШУТИС-ийн багш, доктор, дэд профессор. Харамсалтай нь 1982 онд түүнийг ТБТ-ийн захиргаа ажлаас гэнэт халсан), инженер-механикч Дүгэрсүрэн нар сургалтад оролцож ирээд микропроцессорын талаар бидэнд сонирхуулж, бүр биет байдлаар нь харуулж билээ. Санах ой нь хүртэл хагас дамжуулагч зарчимтай буюу чип дээр байсан нь үнэмшихэд бэрх байсан. Тэр үед би цагариг хэлбэртэй феррит зүрхэвч бүхий санах ойтой техниктэй харьцдаг, дараагийн мэйнфрэймийг судлахад ферритийн диаметр нь багасдаг байснаас сайжруулах арга нь диаметр хэмээн богинохон сэтгэдэг байлаа.Тэд маань Унгар улс мини компьютерээр эрс урагшилсан, АНУ, Франц зэрэг улсуудын том компаниудтай шууд холбоотой ажилладаг, бүтээгдэхүүнээ тийш гаргадаг гэж мэргэжилтнүүд нь ярьсан, Секешфехервар хотод электроник, компьютерийн хаалттай үйлдвэр, эрдэм шинжилгээний маш том институт ажиллуулж байна, элементүүд нь цөм Тексас инструментс, Моторола, Интелийнх гэх мэт байна гээд шивнэх маягаар яриад, ... цааш битгий яриарай гэцгээв.
Инженер-электроникчид бид үндсэн ажлын хажуугаар микропроцессортой холбоотой материал эрчимтэй хайдаг, үүний тулд хуучнаар Зөвлөлт Холбоот Улсын (ЗХУ) номын захиалгын каталогийг гарсан дор нь шүүдэг байв. Тэр үед Сүхбаатарын талбайн баруун талд 25-р номын дэлгүүрт ЗХУ-д хэвлэгдэх номын захиалга авдаг байлаа. Ойрын хугацаанд хэвлэлээс гарах номуудын нэрийн ард өөрийн нэр, хаягаа бичээд захиалгаа хйидэг байв. Уг захиалгад манай тооцоолон бодох төвийн мэргэжилтнүүдийн нэрс ярайж байдаг сан. Германы зарим ном, сэтгүүлийн захиалгыг эвийг нь олбол Төв шуудангийн сонин борлуулдаг цэгт хийж болдог байв. Харин АНУ-ын болон бусад хөгжилтэй орны зарим сэтгүүлийг НYБХХ-ийн суурин төлөөлөгчийн газрын зарим мэргэжилтнээс гуйж уншдаг байлаа. Гэхдээ энэ нь маш ховор. Хааяа олддог байсан Byte сэтгүүлийн материал гайхалтай сонин байв.
1979 онд бидний хэдэн нөхөд Берлин, Лейпциг хотууд руу шинээр авах ЕС-1040 системийн програмчлал, иж бүрдэл болох байгууламжуудын засвар үйлчилгээ, теле боловсруулалтын системийн курст явцгаав. Би ч мөн тийш явсан боловч, интеграц багатай атлаа нийлмэл алгоритм бүхий сонирхолтой систем судлав. Бага интеграцтай чипүүд дээр маш нарийн үйлдэл гүйцэтгэдэг системүүдтэй танилцсан ба энэ нь зохион бүтээгчдийн чадварын өндрийг илтгэж байлаа. ЕС-1040 мэйнфрэйм гайхалтай нийлмэл систем атлаа, хамгийн бага интеграцитай тоо, томшгүй олон чип (ЕС-1040 бүгд 120 000 орчим чиптэй байсан) дээр хийгдсэн байсан юм. Монгол улс дөнгөж 1 ширхэгийг авч байхад Хятад улс 100 ширхэгийг авчихсан байсан нь, ЗХУ мөн 100 дахиа саяхан авлаа гэдэг мэдээллээс илүү жигтэй санагдаж байлаа. Манай улсын анхны компьютерийн мэргэжилтнүүдийн нэг, Статистикийн төв газрын (СТГ) Тооцоолох техникийн засварын газрын дарга асан И.Жүгдэрнамжил бид хоёр эхлээд Берлины Роботроны салбарт германчуудтай хамт хичээллэдэг байв. Бусад сонсогчидтой дотно танилцсаны дараа тэд манай техник хоцрогдсон гэх зэрэг зүйл ярьдаг байсан нь өмнө япон калькуляторын схем хараад төрсөн түгшүүрийг хөндөв. Нэгэн герман сонсогч Берлинд япончууд ирвэл үзүүлэх Пергамон (Эртний Египетийн булш, бунхны үзмэрүүдийг маш олныг агуулсан), Роботрон (германчуудын зарим Роботрон комбинатыг компьютерийн үйлдвэрийн амьд музейд тооцдог байсан) гэсэн 2 музей байгаа гэж шоглосон нь санаанаас минь гардаггүй. Тэр үед Роботрон ЕС-1040 системийг хийхээ больж, оронд нь илүү хүчин чадалтай ЕС-1055 үйлдвэрлээд удсан ч германы инженерүүд түүнийг хоцрогдсонд тооцож байв. Учир нь тэд Баруун Германы телевизийн нэвтрүүлэг, хэвлэсэн материал ашиглан дэлхийн тэргүүний технологийн мэдээлэлд ханддаг байлаа. Бид ЕС-1040 системийн хамгийн сүүлчийнхийг (S/N 299) авсан байв.
1980 онд төгсөж ирээд транзистор дээр хийгдсэн Минск-32 мэйнфрэйм машинаа ажиллуулахын зэрэгцээ сая суурилуулсан ЕС-1040 системийн үйл ажиллагааг ээлж хариуцан ажиллах хэмжээнд сурах, найдвартай ажиллагааг нь улам дээшлүүлэхэд гол анхаарлаа хандуулав. Хоцрогдсон техниктэй ажиллаж байгаагаа мэдэж байсан ч СТГ-ын захиргаа, Монгол улсын төр, засгийн газар, сэтгүүлчид, хэрэглэгчид бүгд СТГ-т орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай техник авч суурилуулаад байна гэж бүрэн итгэж байсан тул нэгэнт авсан техникийг (ЕС-1040 систем авах төслийн өртөг 1200000 ам.долларын үнэтэй байсан) ажилд бэлэн байлгах, ээлжийн тоог нь нэмэгдүүлэхийг эдгээр компьютерүүдийг актлах хүртэл хичээсэн билээ. Ямар ч муу элементээр, найдварын ямар ч өндөр үзүүлэлттэй компьютер бүтээж, ашиглаж болно гэсэн Фон Нейманы онол, зохион байгуулалттай байх, профилактикийг оновчтой болгох зэрэг арга хэмжээнүүд олон жилийн турш, тээр 1978 онд япон калькуляторын схем хараад төрсөн түгшүүрийг ялж байсан. Гэхдээ дахин техник сонгохдоо хоцрогдсоныг авахгүй байх, үүний тулд урьдчилсан судалгааг олон улсын зах зээлийн хэмжээнд оновчтой хийх хэрэгтэй гэдгийг яс махандаа шингэтэл ойлгосноо сүүлд нэг бус удаа хэрэгжүүлсэн билээ.
Ажиллахын зэрэгцээ микропроцессорын техникийг судлах хугацаанд салбар маань улам хөгжсөөр байсны илрэл нь 1983 онд Польш улсаас авсан мэдээллийн алсын боловсруулалтын системд дахин харагдсан юм. Сонголт хийхэд ТБТ-ийн орлогч дарга доктор Д.Лувсандорж, доктор О.Телеу нар оролцсон бөгөөд ТБТ-ийн ТТЗГ-ын дарга И.Жүгдэрнамжил голлох үүрэг гүйцэтгэж, БНАГУ-ын саналыг хоёрдугаар байранд оруулж хойш тавьсан байдаг. 1982 оны намар инженер-электроникч Д.Бат-Эрдэнэ (Өдгөө ЗГХЭГ-ийн ахлах референт, доктор) бид хоёр Польш улсын Вроцлав хотын МЕРА-Элвро нэгдэлд дараа жилд авах дисплейн системийн курст суухдаа микропроцессорын талаар тодруулж билээ. МЕРА-100 микрокомпьютерийн дисплейн удирдлага манайд байснаас илүү дэвшилттэй, хүчин чадал илүүтэй микропроцессор болох Интел 8085 дээр хийгдсэн байв. Бид нэгдлийн захиргаанд 8085 микропроцессор, түүний иж бүрдэл болох элементүүдийн талаар материал үзүүлээч гэсэн хүсэлт тавьсанд тэд ёсоор болгож билээ. Гэхдээ энэ ажлыг сонирхолтой хэлбэрээр гүйцэтгэсэн. Сургалтын дундуур нэгэн ажилтан монголчуудыг нэг өрөөнд оруулав. Зузаан ном барьсан эмэгтэй бидэнд Интелийн микропроцессор 8085-ын лавлах материал харуулж, хэрэгтэй хуудсуудын дугаарыг цаасан дээр тэмдэглээд өгөхийг хүсэж биднээс хараа салгалгүй сууж билээ. Түүний цаана бас нэгэн хүн тэр эмэгтэйд давхар ажиглалт хийж, харин бид номноос хэрэгтэй гэсэн хуудасны дугааруудыг тэмдэглэж авав. Маргааш нь бидний тэмдэглэсэн хуудсуудыг олшруулан өгөхөд дотор нь direct memory access-ийг аппаратын төвшинд зохион байгуулдаг чипийн талаарх баримт алга байв. Ингэж АНУ тэргүүтэй гүрнүүдийн гаргасан журам КОКОМ-ын хүч, дарамт ямар байдаг, түүнээс социалист гэгддэг бусад орнууд хэрхэн айдгийг биеэр мэдэж авсан. Тэр үед капиталист, социалист 2 системийн зэвсэглэлийн өрсөлдөөн нь мэдээллийн технологи, компьютерийн салбарт шилжсэн байв. Yүний илрэл нь АНУ-ын ерөнхийлөгч IBM корпорацийн тэтгэвэрт гарсан ерөнхийлөгчийг ЗХУ-д суух Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайдаар томилсон явдал байв. Тэр үед ЭЗХТЗ-ийн орнууд IBM 360/370 системийн машинуудыг хуулбарлан ЕС буюу нэгдсэн систем Ряд 1, 2, 3 зэрэг нэртэйгээр багаас эхлэн нэлээд өндөр хүчин чадалтай компьютерүүдийн үйлдвэрлэлийг зохион байгуулж байсан юм.
Бид авчирсан материалаа Батсүхдээ өгч бусад материалд нэгтгэсэн. Батсүхэд Австри, Тайланд, Герман, Унгар, Польшийн нэр хүндтэй төвүүдээс янз бүрийн шугамаар авчирсан багагүй материал хуримтлагдав.
1983 онд ТБТ-ийн захиргаа МЕРА-100 систем (процессор, 16 Кбайт санах ой, магнитофоны соронзон туузан гадаад ой, 600/1200 бодын модем, матриц хэвлэгч, хар, цагаан дисплей, хүчдэл тогтворжуулагч бүхий)-ийг аймаг бүрт суурилуулж, түүнд Польшийн мэргэжилтнүүд оролцсон юм. Сонирхолтой нь польш мэргэжилтнүүд уг системийн зохион бүтээгчид байж билээ. Польш улс НYБ-ын төсөлд онцгой анхаарал тавьж, нэр хүндээ улам дээшлүүлэх үүднээс зохион бүтээгчдээ манайд илгээж тоног, төхөөрөмж нь хуурай, хүйтэн нөхцөлд хэрхэн ажиллахыг, тэдний компьютерийг хэрэглэгчид хэдий хугацаанд сурч чадахыг газар дээр нь ажиглуулахаар ирүүлсэн юм билээ. Польш мэргэжилтнүүд КОКОМ-ын журмаар тэдэнд байх ёсгүй байсан элементүүдийг олноор авч явсан нь тэдний барууны компаниуд, гадаадад буй нутгийнхантайгаа тогтоосон холбоо, харилцааны чадварыг харуулж байсан юм.
Зохион бүтээгчидтэй ажиллана гэдэг тун сайн хэрэг байв, учир нь тэдэнд сэлбэг их, түүний дотор нөгөө ховор, гайхалтай 8080, 8085 микропроцессорууд ч байлаа. Хэрэгтэй гэсэн зүйлийг маань өгч, асуусан зүйлд төвөггүй хариулж чадахаар байв. Батсүх маань зохион бүтээгч Скубинскийтэй хааяа зочид буудалд нь нийлж яриа өрнүүлдэг байсны хүчинд дотно танил болцгоож, иж бүрдэл болох элементүүд нэлээдийг авч билээ. Тэдгээр дээр бидэнд байсан гар, резистор, конденсатор, трансформатор, чипүүд, бусад хэрэгтэй цөөнгүй зүйл нэмээд ажлын байрны үйл ажиллагааг автоматжуулах чадавхи бүхий микрокомпьютер хийх замд бид оров. Польш мэргэжилтнүүд маань дотроо Кос-кор, солидарность, бусад хүчний дэмжигчид зэргээр хуваагдсан байсан ба бидний ихэнх Кос-Корыг, зарим нь солидарностийг илүү дэмждэг хэмээхэд тэд энэ тухай ойлголттой байсанд маань гайхасхийсэн атлаа баярладаг байсан сан. Энэ нь ховор элементүүдийг олж авахад маань багагүй нэмэр болсон болов уу. Гадаадын (ЗХУ-ын заримаас бусад) мэргэжилтнүүдтэй ярилцахдаа коммунист онолд алдаа бий гэж дурдахад тэдэнтэй дотносох нэг нөхцөл болдог байсан. Инженер-электроникчдын хувьд нөгөө тал нь илэрхий давуу технологитой байгааг хамгийн түрүүнд мэдэж байх завшаан гардаг байв. Электроникч учраас бидэнд гадаад харилцаа сайнтай зарим нөхдүүдээс маань өгсөн Германы Грундиг, Телефункен, Японы Айва, Голландын Филипс зэрэг фирмийн гэмтсэн бүтээгдэхүүнийг нь задалж үзэхэд энэ ялгаа илт харагддаг байв. Магадгүй энэ нь социалист нийгмийн тогтолцоо нэг л биш гэж бодох шалтгаан байсан байж болох юм. Манай систем нэг л биш гэдгийг нэг сумын ах, андууд болох боксчин Д.Банди, бөх Ж.Даваажав нар (хоёул сүүлд гавьяат цолтой болцгоосон) АНУ, Япон, ХБНГУ, Канад зэрэг улсууд руу явж ирээд цухуйлгадаг байв.
1983 онд миний бие Тооцоолон бодох төвийн ээлжийн бөгөөд машин заалын даргын үүрэг гүйцэтгэх болж сэлбэгийн нөөцөд хандах эрхтэй болсон нь ажилд маань их нэмэр болж билээ. Мера-100, 7904, ЕС-1040, ЕС-1010 ба бусад тоног төхөөрөмжийг дагалдаж ирсэн, нөөц арвинтай сэлбэгнээс цөөнгүй деталь, түүний дотор гарын товчуудыг авч ашигласан. Гарын товчууд тухайн үедээ олдоц багатай, өндөр үнэтэй, нарийн механикийн элементүүдтэй, өндөр технологийн бүтээгдэхүүн байлаа. ЭЗХТЗ-ийн орнуудад Куба улс энэ бүтээгдэхүүнийг дагнан үйлдвэрлэх хуваарьтай болж байв. Иймээс компьютер угсрах газар СТГ-ын Тооцоолон бодох төв байж болохгүй болов. 1982 онд СТГ-ын ТБТ-ийг Ардын хянан шалгах хорооноос шалгасан дуулиантай үйл явдал мартагдаагүй байв. Тэр их сэлбэгийг, хэдийгээр хамгийн чухал элементүүдийг нь Польш нөхдөөс гуйх, худалдаж авах замаар олж авсан байсан боловч, хэдхэн хүний гарт төвлөрүүлж харагдах нь бэрх үр дагавартай байж болох байв. Иймээс Батсүх маань Залуу техникчдийн ордны (ЗТО) захиргаа (захирал нь Содномбалжир, электроникийн лабораторийн эрхлэгч нь Цэцэгмаа байсан)-тай тохирч, тэнд угсралтын ажлаа хийж билээ. 1982-1984 оны эхэнд цуглуулсан сэлбэг, деталь, гетинакс хавтан, монтажийн утас болон багажнууд, баримт бичиг, ном, сэтгүүлүүдийг 1984 оны хоёрдугаар сараас тус ордонд байршуулан угсарч эхэлсэн юм.
1984 оны эхэн гэхэд микрокомпьютер хийхэд хэрэгтэй деталь бүрдсэн байх хэмээн горьдож байсан ч, яг угсраад эхлэхэд дутуу зүйл маш их гарав. Тэдгээр нь жижиг оврын резистор, конденсатор (бидний цуглуулсан зарим резистор хэт том байв), янз бүрийн товчлуур, салгагчууд, гэрлэн диод, хувьсах эсэргүүцлүүд, корпусууд, олон төрлийн эрэг боолт, чипийн сууриуд, хавтгай кабелиуд, вайрврапын технологийн багаж (вайрврапын багажийг мэйнфрэйм ЕС-1040 машиныхыг авч байсан) зэрэг байв. Тэдгээрээс хялбар юм шиг атлаа, нэлээд бэрхшээлтэй нь вайрврапын технологийн шонгууд байсан юм. Шонгуудыг ЕС-1040 машины сэлбэгийн залгуурын контактаас тасалж авч, хавтан дээрээ нэг бүрчлэн гагнаж шийдэж билээ. Угсралт, туршилт, тооцоо хийж байгаа инженерүүд ажлын байран дээрээ буюу ЗТО-д хоноцгоодог байлаа. Би ээлж хариуцан ажиллаж ажлаа амжуулчихаад л очиж шаардлагатай болсон зүйлийг хийдэг байв. Өглөө ээлжид ажилласан бол тэнд орой, шөнө, орой ажилласан бол шөнийн 1 цагт мөн л тийшээ. Инженерүүд 2 сар орчим гэртээ хариагүй. Батсүх ч адил, тэнд л байна. Харин ээлжээр зарим маань хааяа гэртээ харьж усанд ордог байж билээ. Хэдхэн деталь гагнаад, эсвэл вайрврап аргаар мушгиад цаг харахад хэдийн орой, шөнө, өглөө болчихдог нь тун харамсмаар байдаг сан. ЗТО-ны жижүүр, удирдлага, дугуйлангийн багш нар бидэнд нааштай хандаж орой нь байр чөлөөл гэдэггүй байлаа. Бид ч сахилгын ямар нэгэн зөрчил гаргадаггүй, архи элдэв зүйлийн тухай боддог ч үгүй байв. Бидний микрокомпьютерийн корпусыг ЗТО-ны багш Мягмарсүрэн, Л.Гантулга нар маш нямбай хийж өгч, дисплейг нь ЕС-1010 машины нэг терминаль станцаар орлуулж бусад цагаан өнгөтэй дисплейнүүдээс нь ялгахын тулд шараар будаж билээ. Бидэн дээр инженер-электроникчид болох С.Ганбаатар, А.Батмөнх, Энхмандал, ШУА-ийн физик-техникийн хүрээлэнгийн захирал Ш.Ялалт нар болон бусад мэргэжилтнүүд хааяа ирдэг байлаа. Эхэн үед Д.Толя (БИТ Сервис ХХК-ийн ерөнхий захирал, 2003 он), статистикийн байгууллагын компьютерийн системийн тун чухал хэсэг болох дискийн систем хариуцдаг байсан ба энэ ажлаасаа хөндийрөх аргагүй байв, харин О.Батсүхийн хувьд ТБТ-ийн захиргаанаас ажлаас нь чөлөөлсөн, аргагүй шаардлага гарвал ирж байхаар тохирсон байсан), Гантөмөр (ХЭТ ХХК-ийн ерөнхий захирал) нар их чармайлттай ажиллаж байсан бөгөөд харамсалтай нь ар гэрийн гачигдлаас болж цаашид ажиллах аргагүй болсон юм. Гантөмөр бага оврын резистор, конденсатор мөн хавтан хавчдаг болон бусад багаж, өсгөдөг шил, осциллографын хушуу зэргийг өгч багагүй дэмжлэг үзүүлсэн.
Бид микрокомпьютерээ ажиллуулж чадвал ШБОС-84 үзэсгэлэнд тавихаар тооцож, ажлаа улам эрчимжүүлэв. Үзэсгэлэнгийн үеэр зүгшрүүлэлтийг тасралтгүй хийсэн боловч компьютер маань ажиллаагүй. Дисплей өөрөө дотроо микропроцессор бүхий удирдлагатай байснаас гараас нь өгсөн тэмдэгтүүдийг дэлгэц дээрээ харуулах чадвартай байсан нь бидэнд компьютер маань ажиллаагүй гэдгийг нуухад их хэрэг болсон. Бид үзэгчид, зохион байгуулагчид, шагналын комиссынхныг хуурчихсан боловч, хэн ч, түүний дотор бидний мэргэжил нэгт нөхөд ч энэ тухай мэдээгүй өнгөрсөн. Оч микрокомпьютер ШБОС-84 үзэсгэлэнгийн хүрэл медаль хүртсэн билээ. Гэхдээ бид буруу хэрэг хийснээ ухамсарлаж, үзэсгэлэн өнгөрөөгөөд дахин эрчимтэй ажиллаж, Оч компьютерийг бүрэн ажиллуулж чадсан. Угсралтаа хийж дуусгаад, “Оч”-ийг статистикийн газарт ажлын байрандаа авчрахад сэлбэг маш ихийг авсан гэх яриа гаргах хүн байгаагүй нь биднийг тайвшруулсан. Угсарсан машинаа хамгийн анх оруулсан өрөө бол одоогийн Засгийн газрын 3-р байрны 1 давхрын гуанзны гал тогоо байрлаж буй байр юм.
Компьютерээ Шинжлэх ухаан техникийн улсын хороо (ШУТУХ)-нд оновчтой саналаар бүртгүүлэх, ШБОС-84 үзүүлэнгийн тоонд оруулах зэрэгт багагүй материал бэлтгэх хэрэгтэй байсан боловч, аль аль нь бүтээл буюу компьютерийг нэртэй байхыг шаардаж байв. О.Батсүх, Д.Дашцэрэн, Мягмарсүрэн, Л.Гантулга нар оролцсон зөвлөлгөөнд би “Оч гэдэг нэр ямар вэ?, очоос гал өрнөдөг, одоохондоо бүтээл маань очийн төдий байна, цааш дүрэлзэн асах цаг ирнэ” хэмээхэд тэд маань дэмжээд энэ нэр дээр тогтож, би баримт бичиг бэлтгэх, хурлуудаар хэлэлцүүлэх, бүртгүүлэх зэрэг үүрэг хүлээж ээлжийн ажлын цагаараа биелүүлсэн. 1984 оны 5-р сарын 17-нд СТГ-ын Шинжлэх ухаан техникийн нэгдсэн зөвлөлийн дарга Д. Лувсандоржийн гарын үсэг бүхий 4/5 дугаартай “өргөдөл хүргүүлэх тухай” албан бичиг ШУТУХ-ны шинэ бүтээл, оновчтой саналын хэлтэст хүргэгдлээ. Уг албан бичигт “Тус газрын Тооцоолон бодох төвийн инженер О.Батсүх, Г.Оюунбаяр нарын БХЯ-ны ...-р ангийн инженер Дашцэрэн, ЗТО-ны багш Мягмарсүрэн, Гантулга, УАМД институтийн инженер Гантөмөр нартай хамтран хийсэн микро-тооцоолох электрон машин “Оч” нэртэй оновчтой саналын материалыг судалж үзээд Шинжлэх ухаан техникийн зөвлөлөөр хэлэлцүүлж оновчтой санал болгож батлуулж гэрчилгээ олгох саналтай байна. Холбогдох материалыг хянаж зохих шийдвэр гаргаж өгнө үү” гэсэн байв.
1984 оны зун сард ажиллаж өгөхгүй байсан санах ойн блокийг аваад эмнэлэгт хэвтэхдээ багаж хэрэгсэл, схемийг нь авав. Эмнэлэгт, тун тайван орчинд хэмжилт, шалгалт хийдэг байлаа. Ингэснээр нэг буруу залгалт илрүүлсэн юм. Эмнэлгээс гарч блокоо Батсүхэд өгснөөс хойш хэд хоногийн дараа Батсүх маань машинаа ажиллуулсан билээ. Машиныг ажилд оруулахад програм зохиогч Ж.Пүрэв (доктор, профессор) үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Эхний үед монитор програм дээр бэйсикийн интерпретатор ашигладаг байлаа. Интерпретатор нь транслятораас команд бүрийг тухай бүр хөрвүүлдэгээрээ ялгаатай байв. Бэйсик ашиглан янз бүрийн бодлогын програм зохиож ашиглаж болж байсан ба хулгана залгиж уртасч буй могойг имитаци хийсэн програмыг радио сэтгүүлээс хуулж туршсан.
Энэ машинд хэрэглээний хэд хэдэн програмын код нэмж шивээд (Энэ үйлдэл маш ярвигтай ажил байв. Програматор нь зөвхөн 16-тын тоогоор хүлээж авна, алдаа гарвал програм ажиллахгүй, тогтмол санах ойг шарж, агуулгыг нь арилгаж байж эхнээс нь дахиж оруулдаг байв) намар нь Болгар улсад болсон үзэсгэлэнд явуулж билээ. 1980-аад оны сүүлд Монел ХХК-ийн захирлаар ажиллаж байсан Ялалт гуай уг компьютерийг хариуцан явж, үзэсгэлэн зохион байгуулсан орнуудын төрийн тэргүүнүүд үзэх үед тайлбарлагч хийсэн гэдэг. Ирээд бидэнд баяртайгаар ЗХУ-ын ВЛКСМ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Пастухов гуай “Вы на уровне” гэж хэлсэн шүү гэж билээ. Энэ нь “Оч” гэхээсээ манайханд өгсөн маш том үнэлгээ байв. “Оч” Болгараас тусгай шагналтай ирэв. Гэвч” Оч” маань ирэх замдаа эвдэрснээс тухайн үеийн хэлбэрээрээ дахин ажиллаагүй. Баг маань ч өөр зорилго томьёолоогүй тул тарж, О.Батсүх Москвад аспирантурт явж, Гантулга их сургуулийн хуулийн ангид элссэн зэргээр салцгаав. Очийн үлдэгдлийг бүрэн задалсан ба статистикийн газарт гэж үлдээсэн элементүүдийг нь би, бусдыг Батсүх хүний газар хэрэг болно гэж тус тус авцгаасан билээ. Тэдгээр элемент, дээр нь янз бүрийн аргаар 3 жил орчим цуглуулсан эд ангиудаа ашиглан, бие даан ажиллаж байж, боломжийн найдвартай ажиллагаатай, програмын баялаг хангамжтай, модем залгаж мэдээлэл дамжуулах хэрэгсэлтэй, авсаархан хийцтэй, такт, алхмаар ажиллуулж алдаа хайж болдог шинэ” Оч-2” машиныг одоо байгаа хэлбэрээр нь 1985-88 онуудад бүтээсэн. “Оч-2” хэдий найдвартай сайн ажилладаг байсан ч, персональ компьютерийн дэргэд хүчин чадал өчүүхэн тул амбаарт хураагдсан. “Оч-2” машиныг хийх үед гомдол тавилгүй, асар их тэвчээр гарган чимээ, гэрэлд унтчихдаг байсан миний гэр бүл Р.Дэлгэрмөрөн, хадам эх Д.Банзрагч агсанд баярлаж баршгүй, учир нь би ажлаас тарсан үедээ, Цагаан Хуаран (Хавдар судлалын төвийн баруун урд) дахь эсгий гэртээ, дараа нь хашаа маань газарт орсноор 4 буудалд найз Буянмөнхийн шавардлагатай модон байранд нүүж, ихэвчлэн шөнө 3-4 цаг хүртэл, канифолийн үнэр үнэртүүлэн гагнаас хийнэ, эсвэл алх, хуурай, төмрийн хөрөөний чимээ гарган деталь хийнэ, засна. Доогуур бөөн төмөр, дюралийн үртэс, энд тэндгүй ямар нэг төмөр, багаж, эрэг, деталь, утас. Оч машины эрэг, боолт, зарим коннектороос бусад бүх деталийг би өөрөө хийж билээ. Процессорын корпус, хавтан, гар, тэжээлийн блок, кабелиуд, тэрч байтугай чипийн суурь хялбар олддоггүй байсан тул ЕС-1045 машины гэмтсэн хавтангийн контактыг хөрөөдөж хуваагаад, шаардлагатай хөлийн тоогоор тасалж хийж байв. Компьютер жижиг ч түүнд маш олон багаж шаардагдсаныг яана. Захаас бага диаметрийн мечки, плашки, штангенциркуль, тиски зэргийг авч байж корпусуудыг гараас гаргаж билээ. Дисплей орлуулахаар Юность зурагт сонгоод хайж байтал Харьковын политехникийн дээд сургуулийн ангийн анд С.Ганбаатар (1996-2000 онд МЦХ ХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан, Инкомнет ХХК-ийн ерөнхий захирал) минь өгч билээ. Дрелийг УТК-ийн инженер-электроникч Юмчин хааяа хэрэглүүлнэ, жижиг диаметртэй өрмийн хошуугаар анд А.Батмөнх тусалсан юм. Электроника гэдэг шинэ магнитофоныг цалингаа хураан, 5 хүүхдийнхээ хоолыг хасан байж 1000 төгрөгөөр авав. Хуучин магнитофоны толгой элэгдэж найдваргүй бичдэг болдгоос шинийг авсан хэрэг.
СТГ-т үүрэгт ажлаа хийх, чөлөөт цагаараа микрокомпьютертэй зууралдахын зэрэгцээ өвлийн улиралд ээлжээ урьдчилан орой гарахаар зохицуулаад 11 дэх өдөр бүр үхэр хариулна. Учир нь манайх тугалтай 2 үнээтэй байсан тул тэр хавийн малтай 10 айлтай тохирч үхрээ нийлүүлж Туулын хөвөөгөөр бэлчээдэг байлаа. Yхэр хариулах нь цаг алддаг ч, би ном дэвтэр өвөртлөөд явдаг байсан тул үхэр тууж явахдаа герман, англи хэл үзэх, ганцаар ярих дадлага хийхийн зэрэгцээ, үхрүүдээ хагд ихтэй, цас багатай газар олоод оруулчихвал харьцангуй удаан тогтох тул мэргэжлийн номноосоо хэдэн хуудас уншиж амждаг байлаа.
Нэгэн үе явсан газартаа ямар нэгэн төмөр, эрэг боолт, утас, транзистор, чип, схем, тайлбар, тооцоотой ном гэх зэргийг хайж явдаг, авч болно гэвэл авч амбаартаа ялгаад хураачихдаг байв. Деталиудыг жижгийг төрлөөр нь шүдэнзний хоосон хайрцаг олон арваар нь хооронд нь нааж хаяг хадаад олон нүдтэй болгосон саванд агуулдаг байлаа. Эхний Оч машины деталиуд цөм шинэ, сүүлийн машиных ихэвчлэн хаягдал материалаар хийгдсэн. Тэжээлийн блок, гарын коннекторууд гэхэд актлагдсан САМ салбарын табулятор машинуудаас авагдсан байв.
Тухайн үед Статистикийн төв газрын Шинжлэх ухаан, техникийн нэгдсэн зөвлөлийн дарга нь дэд доктор Д.Лувсандорж, Тооцоолон бодох төвийн дарга Х.Бажийхүү, Тооцоолох техникийн засварын газрын дарга нь И.Жүгдэрнамжил нар тус тус байлаа. Тэд биднийг ШБОС-84-д бүтээгдэхүүн тавих гэж байгаад их баярлаж, хэрэгтэй зүйл юу байна гэж асуун материал, багаж гаргаж өгөх, ажлаас чөлөөлөх зэргээр чадах ядахаараа дэмжиж байсан юм. ТБТ-ийн инженерүүд О.Батсүхийн ажлыг бүрэн даасан бөгөөд, миний болон Толягийн ажлын нэлээдийг хувааж үүрцгээсэн нь талархаж баршгүй. Yзэсгэлэн дууссаны дараа зөвхөн биднийг шагнасан нь нэг талаар баярлууштай ч, нөгөөтэйгүүр боломж олгосон нөхөддөө өртэй үлдсэнийг маань тод мэдрүүлсэн үйл явдал байв.
Төр, засгийн газрын удирдагчид үзэсгэлэнг үзэх үед СТГ-ын дарга агсан доктор Д.Загасбалдан өндөр сэтгэгдэлтэй байсан нь санаанд тодхон санагдана. ШБОС-84 үзэсгэлэнг хаахад бүтээлүүдийг байр эзлүүлж зохиогчдод шагнал олгосон ба “Оч” машины зохиогчид хүрэл медаль хүртэв. Энэ үеээс хойш О.Батсүх ... нар “Оч” нэртэй микрокомпьютер хийсэн гэгдэхээсээ, Статистикийн төв газрын Тооцоолон бодох төвийн инженерүүд компьютер бүтээсэн гэж яригдаж эхэлсэн нь биднийг өчнөөн дэмжсэн байгууллага, хамт олныхоо нэр хүндийг өргөхөд зүтгэл маань бага ч атугай нэмэр болж хэмээн сэтгэлд хуримтлагдсан өр өчүүхэн төдий ч атугай нимгэрч, баярлах сэтгэл төрдөг болж билээ.
Оч машиныг угсарч эхэлж байхад миний хувьд дээд сургуулийн нэг ангийн нөхөд, надаас нэг ангийн урд төгссөн О.Батсүхэд ХПИ-ийн нэг мэргэжлийн оюутан дүү нар болох С.Ганбаатар, А.Батмөнх нар очиж хийж байгаа зүйлтэй маань танилцдаг байсан бөгөөд бидний цуглуулсан зарим деталь, ном, бусад материал оролцуулаад өөрсдөө тус бүр контроллер бүхий ямар нэгэн зүйл сэдэн хийж эхэлж байснаа тун удалгүй тэднийгээ угсарч ажиллуулсан төдийгүй, бүр дуусгаад үзэсгэлэнд тавьж амжсан юм. С.Ганбаатар телефон утсаар мэдээ дамжуулдаг контроллер, А.Батмөнх програматор хийж танилцуулсан нь аль аль нь тухайн ангилалдаа улсын хэмжээнд анхдагч бүтээлүүд байв.

Оч ямар үүрэг гүйцэтгэсэн бэ?
1. Микропроцессор болон их интеграцийн чип дээр хийгдсэн мэдээллийн техник найдвартай ажиллагаатай, овор багатай, эрчим хүчийг мэйнфрэймтэй харьцуулбал өчүүхнийг хэрэглэдэг, бөөнөөр үйлдвэрлэхэд манайд ч боловсон хүчин байна гэдэг тодорхой болов.
2. Монгол улсад Минск-32, ЕС-1040 машинаас дутахгүй хүчин чадалтай компьютер үйлдвэрлэж болохыг өөрсөддөө, мэргэжилтнүүдэд, төр, засгийн удирдлага, зах зээлд мэдрүүлсэн. Учир нь микропроцессор, өндөр интеграц бүхий элементтэй ЕС-1010М машинд хүчин чадлын хувьд Минск-32-оос дутах зүйл огт байгаагүйгээр барахгүй, харин илүү байв.
3. Бидний ажил зарим мэргэжилтнийг зоригжуулсан, нэлээдийн хор шарыг хөдөлгөсөн нь сайн зүйл байв. Бидний цуглуулсан унших материал, схемүүд, технологи эрэлт ихтэй болов. Статистикийн газарт гэхэд инженер-электроникч Ч.Сэмжидмаагийн баг цаг хийж, 1986 онд СТГ-ын инженер П.Төмөрбаатарын баг (Бидний дундаас О. Батсүх, Мягмарсүрэн, Дашцэрэн нар бүтээлцсэн) Пионер компьютер бүтээж, Хэнтий аймгийн статистикийн хэлтсийн мэргэжилтэн Дорждэрэм микрокомпьютер хийж, статистикийн ажилд ашигласан, инженер-электронч Т.Алагсай их багтаамжтай тогтмол санах ойн програматор хийж найдвартай ажиллуулсан зэрэг нь оч бадарч эхэлсний баталгаа байсан билээ. Микропроцессорын элементүүд халаасалж, чип, схем, програм сурагласан маш олон залуучууд бий болсон. Бид зөвхөн өөрсдөө очийг гал болгох бус, мэргэжлийн төдийгүй, мэргэжлийн бус иргэд маань гал болгон өрнүүлсэн юм. Баянмонгол хамтлагийн техникч Энхбаяр хөгжмийнхөө нэг функцийг компьютерээр удирдах микропроцессор олж өгнө үү гэсэн нь ярианы зугтах бус баярлах сэдэв байлаа. Эрдэнэтийн УБК-ийн инженер Ч.Давааням (Петровис ХХК-ийн тэргүүн дэд захирал. 2004 оны байдлаар) бас нэг микрокомпьютер угсарсан байсныг харж хөдөө байсан атлаа ийм олон төрлийн деталь бүрдүүлж угсралт хийсэн, багагүй материал уншиж амжсанд нь гайхан биширч билээ. Монел фирм байгуулах шийдвэр гарсан, олон зуун компьютерүүд үйлдвэрлэсэн, дараа нь тоглоомын хэрэгслүүд гэх мэт ОЧ өрнөж билээ. Өнөө үеийн халивын (отвёртка) тусламжтай компьютер угсардаг явдал Оч-ийн үргэлжлэлийн хялбар хувилбар боловч,өнөөгийнхөөр электрон үйлчилгээнд хандах ажлын универсаль байр Оч-ийн зорилт байсан билээ.

Тайлбар
Хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр Монгол улсын хэмжээнд анхны компьютерийг ШУА-ийн Физик-техникийн хүрээлэнгийн мэргэжилтнүүд, П.Төмөрбаатарын бригад, Монел фирм, ШУТИС-ийн КТМС-ийн зарим багш нар хийсэн гэсэн мэдээлэл гардаг нь ташаа юм. КТМС-ийн багш нар гэсэн нь огт үндэсгүй зүйл бас биш, доктор А.Батмөнхийн 1984 онд зохиосон програматор (компьютер биш) мөн адил микропроцессор 8080 дээр хийгдсэн байсан билээ. Статистикийн төв газрын инженер агсан П.Төмөрбаатарын бригад (П.Улаанхүү (Улсын их сургуулийн инженер, 1990 оноос Улсын бага хурлын гишүүн асан), С.Ганбаатар (Ус, цаг уурын институтийн Тооцоолох төвийн инженер-электронч асан, Инкомнет ХХК-ийн захирал), Эрдэнэбаатар (Техникийн их сургуулийн багш асан, ШУТИС-ийн ректор, доктор, профессор), Төрбат (Монгол телевизийн инженер асан, Топмебель ХХК-ийн захирал), О.Батсүх (Статистикийн төв газрын инженер-электроникч асан), Мягмарсүрэн (ЗТО-ны багш асан), Дашцэрэн (Ардын армийн ...-р ангийн инженер асан), Ж.Пүрэв (Статистикийн төв газрын програм зохиогч асан, МУИС-ийн багш, доктор) нар)-ын 1986 онд 6502 процессорт суурилж бүтээсэн Пионер компьютер, дисплей, уян дискийн байгууламжтай тул жинхэнэ компьютер, тэгэхлээр анхных гэдэг ч аль аль нь аргагүй компьютер тул 2 жилийн өмнөх нь анхных байж таарна. Монел фирмийн угсарсан компьютерүүдэд 001-ээс эхлэн дугаар өгсөн байдаг ба 001 дугаартай компьютер Хүрэлтогоот дахь одон орны судлалын хүрээлэнд одоо ч байдаг ба үүнийг харсан хүмүүс Монгол улсын анхны компьютер гэж андуурдаг. Энэ нь “Оч”-ийг бүтээсэн 1984 онтой харьцуулбал нэлээд сүүлд буюу 1989 оноос үйлдвэрлэж эхэлсэн Монел компьютерүүдийн анхных юм.

Нийгмийн сүлжээ анхаарал татсан асуудал мөн үү?

С.Уянга
МИНИЙ КОМПЬЮТЕР/DIGITAL WORLD сэтгvvл, 2009 он, № 05 (108)

Дунд сургуулийн хүүхдүүдийн интернэтэд хамгийн их цагаа өнгөрүүлдэг газар юу вэ? Энэ бол Hi5, энэ бол нийгмийн сүлжээ.

Интернэт сая сая хүний амьдралыг үндсээр нь өөрчилж буй цаг үед бид амьдарч байна. Чухамхүү өнөөдөр интернэтээр дамжуулан ажил, амьдралаа зохицуулж, хоол хүнсээ захиалах, бараа бүтээгэхүүн болон үйлчилгээ авах, сурч боловсрох, тоглож зугаацах, дурлаж бас үзэн ядаж байна. Маш товчоор бол бид зүгээр л “амьдарч”, интернэтэд амьдрал нэг талаар маш хэвийн, нөгөө талаар маш сонирхолтой хэлбэрээр үргэлжилж байна. Ажиллах шаардлагатай үедээ ажлын байрандаа “амьдарч”, гэр бүл, найз нөхөдтэйгээ амрах үедээ мөн л интернэтэд “амьдардаг” болов. Өмнө нь дийлэнх хүмүүс интернэтэд зүгээр л онлайн тоглоомоор наадах, чатлах, форумд мэтгэлцэх, цахим шуудан солилцох төдийхнөөр “амьдрахыг” илүүд үздэг байсан бол өнөөдөр урт хугацаагаар, “дэндү” урт хугацаагаар “амьдрах” хандлага харагдах болов. Яагаад тэр вэ? Мэдээж хэрэгцээ шаардлага байгаа ч, тэр бүхний зэрэгцээ энэ бүхэнд онцгой үүрэг гүйцэтгэж буй зүйл бол “нийгмийн сүлжээ”. Товчоор хэлбэл, өнөөдөр нийгмийн эволюцийн бас нэгэн бүтээгдэхүүн болох “нийгмийн сүлжээний” шууд оролцоотойгоор интернэтийн амьдрал эрс өөрчлөгдөж, цоо шинэ шатанд гарав.

Нийгмийн сүлжээнд бүртгүүлсэн хэрэглэгчдийн дийлэнх нь нийгмийн сүлжээ гэж юу болох, юунд хэрэгтэй талаар тодорхой ойлголтгүй зүгээр л “хөвж” явдаг гэвэл нэг их хилсдэхгүй болов уу. Хэдийгээр тоймтой үр ашиг хүртээд байдаггүй ч, ямар нэгэн таагүй байдлыг бас мэдэрдэггүй. Чухамхүү ийм л хүмүүс, ийм хэрэглэгчдийн ачаар дэлхий дахинаа танил болсон “акулууд” зөвхөн интернэтийн хөгжлийг хурдацтай өөрчлөөд зогсохгүй орчин үеийн нийгмийг бүхэлд нь өөрчилж байна, өөрчлөхөөр ажиллаж байна.

Ингэхэд яагаад нийгмийн сүлжээнүүд маш богино хугацаанд дэлхийг аалзны тор мэт хэрж, сая сая хүний хувьд “цогц” ертөнц болон сүндэрлэж чадав? Яагаад чухамхүү энд л хүмүүс зовлон жаргалаа хуваалцаж, алдаа оноогоо дэнсэлж, найзалж, бас муудалцаж байна? Яагаад?

Нийгмийн сүлжээ гэж юу вэ?
Нийгмийн сүлжээ, түүний та бидний амьдрал, хувь хүний төлөвшилд гүйцэтгэж буй үүргийн талаар өгүүлэхээс өмнө энэ ойлголтын талаар товч өгүүлье. “Нийгмийн сүлжээ” хэмээх ойлголт бий болоод даруй хагас зуун жилийг үджээ. 1954 онд социологч Жеймс Барнс гэгч анх удаа өөрийн судалгааны ажилдаа “нийгмийн сүлжээ” гэдэг үг хэллэгийг ашигласан түүхтэй. Харин нийгмийн сүлжээний онолын үндсийг 1951 онд Рэй Соломонофф (Ray Solomonoff), Анатол Рапопорт (Anatol Rapoport) нарыг тавьсан гэж үздэг. Нийгмийн сүлжээний сонгодог тодорхойлолт нь “нийгмийн сүлжээ гэдэг нь нийгмийн обьект болон тэдгээрийн хоорондын харилцаа холбооноос бүрдсэн бүлэг зангилаанууд бүхий нийгмийн бүтэц юм”. Зангилаа гэдгийн дор хүмүүс болон байгууллагуудыг, харин харилцаа холбоо гэдгийн дор тэдгээрийн харилцан холбогдож буй байдал, хамаарлыг авч үздэг. Интернэтэд анхны нийгмийн сүлжээнүүд 2000 оноос өмнөхөн үүссэн хэдий ч ердөө л хэдхэн жилийн өмнөөс эрдэмтэн судлаачид 1950-иад оны тодорхойлолтыг хэрэглэх болсон байна. Өргөн хүрээнд интернэт дэх нийгмийн сүлжээг хүмүүст нийгмийн харилцаа холбоо тогтоож, тэдгээрийн үндсэн дээр харилцах боломжийг олгодог програм хангамжийн хэрэгслэлийн цуглуулга хэмээн хэлж болно.

Нийгмийн сүлжээ хэрхэн ажилладаг вэ?
Нийгмийн сүлжээ нь интернэтийн бусад төрлийн нөөцүүдтэй (форум болон блогийг үл оролцуулан) харьцуулахад контент буюу агуулгыг хэрэглэгчид өөрсдөө бий болгодог, хөгжүүлдэгээрээ онцлог. Нэг үгээр хэлбэл, та, бас би нийгмийн сүлжээний агуулгыг хөгжүүлж, амьдруулж байдаг. Хамгийн сонирхолтой нь ямар ч үүрэг хүлээлгүйгээр, зөвхөн сонирхлоороо. Хэрэглэгчид сүлжээнд бүртгүүлэхдээ сонирхлынхоо талаарх мэдээллийг оруулж, улс төр болон амтдралыг үзэх хувийн үзэл бодлоо хуваалцаж, сонирхлын бүлгүүдэд хуваагддаг. Шинжээчдийн үзэж буйгаар нийгмийн сүлжээнүүдийг эзэмшдэг, ажиллуулдаг байгууллага, хэсэг бүлэг хүмүүс хүн ам зүйн хийгээд хэрэглэгчдийн талаарх их хэмжээний мэдээллийг ашиглах, бусдад худалдах замаар бизнесийн таатай орчинг бүрдүүлж, нийгмийн сүлжээний цоо шинэ бизнесийг бий болгодог байна.
Нийгмийн сүлжээн дэх сая сая хүний хувийн мэдээлэл бүхий мэдээллийн сангууд, тэдгээрт олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлүүд чөлөөтэй хандах боломжтой зэрэг нь өнөөдөр нийгмийн анхаарал татсан чухал асуудлуудын нэг болоод байна. Их Британийн Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэл хариуцсан комиссоос (Press Complaints Commission) явуулсан судалгаагаар уг судалгаанд оролцсон нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчдийн 90 хүртэлх хувь нь сэтгүүлчдэд тодорхой хязгаарлалт хийх хэрэгтэй хэмээн үздэгээ илэрхийлжээ. Өдгөө олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлүүд нийгмийн сүлжээнүүдэд бүртгэлтэй хэрэглэгчдийн хувийн мэдээллийг эзэмшигчдийнх нь ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр ашиглаж буйд хэрэглэгчид ихээхэн шүүмжлэлтэй хандаж байна. Гэвч энэ талаар хууль эрхзүйн хүрээнд асуудал бүрэн шийдэгдээгүй нь сэтгүүлчдэд “таатай” боломжийг олгосоор байна. Жишээлбэл, хөрш ОХУ-д хувийн мэдээллийг цуглуулах, хадгалах талаар хуульд тодорхой заагдсан, хатуу мөрддөг ч гэсэн нийгмийн сүлжээний тухайд энэ асуудал нээлттэй, тодорхойгүй хэвээр байна.
Хамгийн сонирхолтой нь виртуаль буюу онлайн бүтцэд суурилсан нийгмийн сүлжээнүүд нь үнэн хэрэгтээ хүмүүсийн хоорондын бодит харилцаанд суурилдаг. Энэхүү харилцаа нь сүлжээний зорилго ба зориулалт (оюутнууд, шийдвэр гаргагчид, судлаачид, гэрийн эзэгтэй нар, мэдээллийн технологийнхон, нэг анги болон сургуулийнхан, тодорхой хүрээний бүлэг сонирхогчид гэх мэт), тухайн нөөцийн хүрээн дэх хэрэглэгчдийн эрх чөлөөтэй байдал, хүсэл сонирхол зэрэг тодорхой шинж чанаруудад тулгуурлан бий болдог. Нөгөөтэйгүүр хүмүүст сургуульд хамт суралцаж байсан, нэг байгууллагад ажиллаж байсан гэх мэт тодорхой хүрээллийн танил, найз нөхөдтэйгээ харилцах боломжийг олгодгоороо хувь хүмүүсийн “мартагдсан”, эсвэл “тасарсан” харилцаа холбоогоо сэргээх, бэхжүүлэх төдийгүй шинэ хамт олныг бүрдүүлдэг. Наад захын жишээ гэхэд нэг сүлжээнд бүртгүүлснээр олон жилийн өмнө хамт суралцаж байсан анд нөхдөө олж, улмаар хуучин харилцаагаа сэргээх төдийгүй уг сүлжээнд буй найзынхаа “найз”-тай танилцах замаар танилын хүрээгээ хялбархан өргөтгөнө. Энд цаг болзон уулзаж, ганц аяга шар айраг уунгаа танилцах шаардлага байхгүй. Ийм байдлаар өөр хоорондоо огт холбоогүй, бие биенээ үл таних хүмүүс үнэн хэрэгтээ та бидний өдөр тутмын бодит амьдрал дээр үүсэх боломжгүй виртуаль харилцааг маш хялбархан үүсгэдэг. Найз нөхөд, мэргэжил нэгтнүүд, эсвэл бусад замаар үүсгэгдсэн виртуаль харилцаанууд ажлын байртай болох, тодорхой сэдвүүдээр харилцан саналаа солилцох зэргээс өгсүүлэн дотно харилцаа үүсгэх нь олонтаа. Социологчид Америкт нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчдийн дийлэнх нь уг сүлжээгээр дамжуулан нийгэмд нэр нөлөө бүхий хүмүүстэй танилтай болохыг эрмэлздэг хэмээн баталдаг.
Нийгмийн сүлжээнүүдийн олон төрөл байдаг ч дараах үндсэн шинж чанаруудтай байна. Нэгдүгээрт хэрэглэгчдийн зайлшгүй бүртгэл (найз нөхдийнхөө талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг харах, танилаа хайх зэрэгт хэрэглэгч хувийн мэдээллээ заавал оруулсан байна), хоёрдугаарт интернэт браузер програм ашиглалт (интернэт ашиглах ердийн браузер програмыг ашигласан байдаг нь хэрэглэгчдэд ажил, сургууль, гэр зэрэг дурын газраас тусгай програм хангамж ашиглахгүйгээр ийм төрлийн үйлчилгээг шууд авах боломжийг бүрдүүлдэг).

Юуны тулд, бас яагаад заавал нийгмийн сүлжээ гэж?
Өнөөдөр нийгмийн сүлжээнүүд олон шалтгаанаар сая сая хэрэглэгчдийг өөртөө элсүүлэн татаж байна. Үүнд, хувь хүн шинэ орчин болон харилцааг эрэлхийлэх, ямар нэгэн байдлаар өөрийгөө таних, илэрхийлэх болон хөгжүүлэх, тодорхой зорилгын дагуу бүлэглэлд элсэх, санал бодлоо хуваалцах, үзэл бодлоо илэрхийлэх зэрэг олон тооны шалтгаанууд орно. Жишээ нь зарим нэгэнд нь дунд сургуульд нэг ангид суралцаж байсан хуучин андуудаа хайх шаардлага гарсан бол, нөгөө нэгд нь үзэл бодол нэгтэй хүмүүсийг хайх, эсвэл магадгүй зүгээр л цагийг зугаатай өнгөрүүлэх орчин хайсан байж болно. Түүнчлэн хэрэглэгчдийн дунд сургуулийн хуучин танилууд, тэр дундаа амжилт олсон танилуудынхаа ажил амьдралыг ихээр сонирхдог, улмаар сонирхолдоо хөтлөгдөн нийгмийн сүлжээнд бүртгүүлдэг нэгэн байхад эсрэгээр өөрийн амжилтаар бардамнах үүднээс ордог нэгэн байдаг гэнэ. Түүнчлэн зүгээр л хүүхэд насандаа буцан орох, өнгөрснийг дурсах, өөрчлөхийг оролдох, залуу насны алдаагаа засах, бусдад өөрийгөө ойлгуулах зорилгоор ашигладаг хүмүүс байдаг.
Нийгмийн сүлжээнүүдэд бүртгүүлснээр ихэнх хүмүүс эхний ээлжинд өөрийн ололт амжилтыг бусдад мэдээлэх буюу зүгээр л бардамнахыг гол зорилгоо болгодог гэнэ. Ялангуяа энэ нь холбоо тасраад удсан ойр дотны хүмүүс, найзуудын дунд түгээмэл гардаг. Дээр нь хамгийн сайхан газарт авахуулсан хамгийн сайн зургуудаа байрлуулаад “далайн эрэгт амарч байхдаа”, “Эрх чөлөөний хөшөөний өмнө”, “шоу бизнесийн одтой хамт”, “шинэ машиныхаа ард” гэх мэтчлэн товчхон хэрнээ атаархал төрүүлэм тайлбартай зургууд дагалддаг. Үнэхээр амжилтанд хүрсэн хүмүүс иймэрхүү үйлдлийг хийгээд байдаггүй, гол төлөв амжилтын нууцаасаа хуваалцах нь бий.
Хүүхэд насаа дурсах, хүүхэд насандаа эргэн очих нь нийгмийн сүлжээг ашигладаг хамгийн түгээмэл хэрэгцээ шаардлагуудын нэг юм. Орчин үеийн амьдралын хэм улам бүр “галзуурам” хурдтай болж, хүн бүр л түүнд нийцүүлэн алхахыг эрмэлзэж буй өнөө үед энэ их хурд хүн бүрийг наснаасаа өмнө ухаарахыг шаардах болсныг судлаачид онцолдог. Зарим хүмүүс нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан олон жилийн өмнө салсан найзуудтайгаа уулзаж, өнгөрсөн үе, таатай дурсамжууд, магадгүй анхны хайраа эргэн дурсдаг. Ийнхүү амьдралынхаа “хуудсуудыг эргүүлэн” үзэх нь өнгөрсөн 10, 20, 30 жилд би юу амжуулав, юу хийв, юун дээр алдав, залуу насандаа хүсэж мөрөөдөж байсандаа хүрч чадсан уу, яагаад өнөөдөр ийм байдалд байна гэх зэргээр зарим хүмүүст өөртөө болон бусдад дүн шинжилгээ хийхэд хүргэдэг. Хүүхэд насны найз нөхөд, танилуудынхаа амьдралын талаарх мэдээллийг олж үзсэнээр өөрийгөө ангийнхаа онц сурлагатантай харьцуулах, сэтгэлд хоногшин үлдсэн үеүүдийг дурсан санах нь олонтаа байдгийг судалгаагаар тогтоожээ. Иймэрхүү “албан бус” харьцуулсан судалгааны гол ач холбогдол, үнэ цэнэ нь бүгдийг нэг цэгээс хамтдаа эхэлж, анхны хичээл, их сургуулийн анхны лекцэнд хамт суусан хүмүүстэй харьцуулан өөрийн амжилт, алдаа оноогоо дэнсэлдэгт оршдог.
Нийгмийн сүлжээнүүд нь олон хүмүүст тодорхой түвшинд найз нөхөд, танилын хүрээнд өөрийн амьдралаа нээх боломжийг олгодог. Наад захын жишээ гэхэд дунд сургуульд тааруухан сурлагатан байсан нэгэн ангийхандаа том компанийн дарга болсон амжилтаа харуулах боломжтой. Сургуульд байхад бүдүүнээр дуудуулан бусдад шоглуулдаг байсан даруухан охин загварын ертөнцөд гаргасан амжилтаа хүргэж болно. Энэ мэтчилэн олон жишээг дурдаж болно. Чухамдаа яг ийм шалтгаан, яг ийм үндэслэл нийгмийн сүлжээний давуу талыг илэрхийлдэг.

Тэгвэл одоо нийгмийн сүлжээ хэрхэн тодорхой зорилгод хүргэх хэрэгсэл болдог талаас өгүүлье. Нэгдүгээрт ажил болон амралтын цагаас үл хамааран цагийг үр ашигтай өнгөрүүлэх арга. Зүгээр л тодорхой сайт руу хандан хувийн мэдээллийг үзэх, шинээр мэдээлэл болон зураг нэмэгдсэн эсэхийг шалгаад шинэ нөхөд, шинэ мэдээлэл хайна. Энэ бүхэнд мэдээж нэг хоёр минутаар зогсохгүй, нэлээд их хугацаа орох нь дамжиггүй. Иймээс өнөөдөр ихэнх байгууллагын удирдлагуудын хувьд нийгмийн сүлжээнүүд нь ажлын цагийн “дайсан” төдийгүй “толгойны өвчин” болоод байна.

Дээр өгүүлсэнчлэн нийгмийн сүлжээнүүд нийгэмд нэр нөлөө бүхий хүмүүстэй танилцах, улмаар танилын хүрээгээр дамжуулан ямар нэгэн ашиг давуу тал олох муугүй боломжийг олгодог нь хүмүүсийг татах бас нэгэн шалтгаан болдог. Үүнийг социологчид “арын хаалга”-тай зүйрлэж байна. Социализмын үеийг эргэн санацгаая. Дэлгүүрийн лангуу хоосон, бараа бүтээгдэхүүн хомс байсан үед дэлгүүрийн эрхлэгч, эсвэл худалдагчийг таньдаг хүмүүс “арын хаалгаараа” тэр үед нүдний гэм болсон оймсон түрийтэй гутал зэрэг ховор бараануудыг төвөггүй олж чаддаг байсан. Тэгвэл энэ зарчим нийгмийн сүлжээнд уламжлагдаж байна. Өнөөдөр нийгмийн сүлжээ ашиглан ихэнх хэрэглэгчид ажил хайх, ажилд орох, ашигтай наймаа хэлцэл хийх, ажиллах, мөнгө олохыг илүүд үздэг болжээ. Дэлхий дахинаа, хөрш ОХУ-д ч, өндөр хөгжилтэй Европын орнуудад ч, хүн бүрийн мөрөөдөл болсон АНУ-д ч нийгмийн сүлжээг “ашигтай” танилтай болох хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Энэ үзэгдэл ердийн байдаг зүйл болон хэвшиж, улам бүр хавтгайрсаар... Үүнийг амьдрах ухааны хэрэгсэл, ашиглаж болох хамгийн өргөн боломж хэмээн үзэж байна. Үнэхээр боломж байхад түүнийг ашиглаж яагаад болохгүй гэж?
Нийгмийн сүлжээ ашиглах бас нэгэн хэрэгцээ шаардлага бол түүгээр дамжуулан ахуй амьдралаа дээшлүүлэх, албан тушаал ахих явдал юм. Тухайлбал, Их Британийн төрийн ажилтнууд Facebook, MySpace зэрэг сүлжээнүүдээр дамжуулан ажилтнуудаа “олох” нь бий. Badenoch&Clark байгууллагаас явуулсан судалгаагаар судалгаанд оролцсон байгууллага, хүний нөөцийн албаны 60 гаруй хувь нь нийгмийн сүлжээнүүдэд өөрийн хуудсыг нээж, сүлжээнд бүртгэгдсэн хэрэглэгчдийн мэдээллийг судлах замаар боломжит ажилтнуудаа олж авдаг болох нь тогтоогджээ. Нөгөө талаар нийгмийн сүлжээнүүдээр дамжуулан боловсон хүчний судалгааг “нарийвчлан” хийх нь ажил хэргийн хамтрагч, үйлчлүүлэгчид, боломжит ажилтнуудыг алдах эрсдэлд хүргэх тохиолдол олон гардаг. Энэ нь гол төлөв тухайн хэрэглэгчийн хуудас дээрээс ёс зүйн хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үг хэллэг ашигласан, таагүй сэтгэгдэл төрүүлэхүйц гэрэл зургийг олж үзсэнээс үүдэн гардаг аж. Эрүүл ухаанаар авч үзвэл энэ бүхэн хувь хүнтэй л холбоотой, өөрийгөө хүндэтгэдэг л бол бүдүүлэг үг хэллэг хэрэглэж, таагүй сэтгэгдэл төрүүлэх зургаа нийтэд дэлгэхгүй нь ойлгомжтой.

Нийгмийн сүлжээ нь нийгмийг тандах толь мөн үү?
Өнөөдөр өндөр хөгжилтэй орнуудад нийгмийн сүлжээнүүдийн шуурга хэдийнэ дайран өнгөрч, энэ төрлийн үйлчилгээг ажил хэргийн чиглэлээр ашиглаж байна. Тухайлбал, Европын орнууд, АНУ-д нийгмийн сүлжээнүүдийн тусламжтай хүмүүс зөвхөн найз нөхөд, ажлын байраа олоод зогсохгүй өөрийгөө боловсруулах, хөгжүүлэх болжээ. Жишээлбэл, жуулчид, хэл судлалын чиглэлээр суралцаж буй оюутнууд жижиг хэмжээтэй нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан гадаад хэлийг ихээр сурах болсон. Нийгмийн сүлжээнүүд дэлхийг аалзны тор мэт хэрсэн тул аль ч орны, ямар ч хэлээр ярьдаг хэн нэгэн тэнд байгаа. Тодорхой хүрээгээр хязгаарлагдсан иймэрхүү сүлжээнүүд нь өөрийн гишүүдийн харилцан суралцах үйл ажиллагааг үр ашигтай бөгөөд сонирхолтой байлгах олон боломжуудыг агуулсан байдаг. Тэгэхээр нийгмийн сүлжээнүүдийг ашиглан энэ чиглэлээр амжилт олох боломж хүн бүрт нээлттэй. Гэхдээ үүнд харилцан ярилцах, асуултанд тань хариулах мэргэжлийн хүнийг олохоос өгсүүлээд төрөл бүрийн бэрхшээл асуудал олон байдаг, олон гарах нь тодорхой. Хувь хүн бие даан суралцах боломжийн зэрэгцээ нийгмийн сүлжээнүүдийг төрөл бүрийн салбарын мэргэжилтнүүд, судлаачид, удирдлагууд ихээхэн сонирхдог нь хэдийнэ тогтоогджээ. Практик зорилгод хүрэх үүднээс иймэрхүү нөөц хөгжүүлэгдэж, хэрэглэгдэж бйдаг тул нийгмийн сүлжээг зөвхөн цагийг зугаатай өнгөрүүлж, гэрэл зургаа солилцох газар төдийхнөөр өрөөсгөл авч үзэх нь утгагүй. Өнөөдөр томхон байгууллагууд, тэр дундаа үндэстэн дамнасан корпорациуд байгууллагынхаа дэд сүлжээндээ өөрийн ажилтнуудаа танилцах, нөхөрлөх, мэдлэг туршлагаа хуваалцах боломжийг олгох дотоодын нийгмийн сүлжээг боловсруулах болон нэвтрүүлэхийг зайлшгүй шаардлагаа болгодог. Үүнд Nokia, Microsoft компаниудын дотоодын нийгмийн сүлжээнүүдийг нэрлэж болно. Мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар зарим компаниуд өөрийн байгууллагын имижийг дээшлүүлэхийн тулд нийгмийн сүлжээг байгуулан ашигладаг. Өдгөө нийгмийн сүлжээнд хандах хандлага эсрэг тэсрэг байр сууринд хуваагдаад байна. Зарим нь нийгмийн сүлжээнд таагүй хандаж, хандалтыг хаах, хориглох арга хэмжээнүүдийг авч байгаа бол нөгөө хэсэг нь нийгмийн сүлжээ нь байгууллага, хувь хүний амжилтанд хүргэх хөшүүрэг хэмээн үзэж байна. Гэхдээ үүнд дэвэн дэлхийн хов жив бус, нийгэм болоод байгууллагын өмнө тулгарч буй асуудал, бэрхшээлүүд тойрсон хэлэлцүүлэг хэмээн ойлгох шаардлагатай. Социологийн судалгааны дүнгээс үзэхэд мэргэжлийн тодорхой хүрээний нийгмийн сүлжээнүүд нь ажлын процессийн үр ашгийг дээшлүүлж, мэргэжлийн ур чадварыг сайжруулан боловсронгуй болгодог нь тогтоогджээ. Мэдээж ямар ч ажилтны тухайд сайн харилцаатай, бие бидээ итгэдэг хүмүүстэй хамтран ажиллах нь хялбар төдийгүй, ажлын бүтээмж өндөр байх нь тодорхой. Чухамхүү энэ бүхэн тэднийг өөр хоорондоо санал болон туршлагаа солилцох, ажилд гарсан асуудлыг хамтран шийдвэрлэх халуун дулаан уур амьсгалыг бүрдүүлдэг.

Нийгмийн сүлжээ залуучуудад хэрхэн нөлөөлж байна?
Өнөөдөр гэрийн эзэгтэй, оюутан, төрөл бүрийн салбарын ажилтнуудаас гадна бага насны интернэт хэрэглэгчид нийгмийн сүлжээнд эрчимтэй “татагдан” орох болжээ. Их Британийн нэрт сэтгэл судлаач, доктор Арик Сигман (Aric Sigman) хүүхдүүд нийгмийн сүлжээнд орох нь сайн зүйлд хүргэхгүй хэмээн баталж байна. Тэгэхээр таны хүү, эсвэл охин Hi5 зэрэг сүлжээний идэвхтэй хэрэглэгч бол энэ талаар нэгийг бодох шаардлагатай гэсэн үг. Судалгааны дүнгээс үзэхэд өнөөдөр бага насны хүүхэд, өсвөр насныхан компьютерийн дэлгэцийн өмнө чөлөөт цагийнхаа тэн хагасыг өнгөрүүлж байна. Тодруулбал, 11-15 насны хүүхдүүд 7 хоногт компьютерийн ард 53 цагийг өнгөрүүлдэг нь асар их хугацаа. Та бид 7 хоногт ажлын байрандаа өнгөрүүлдэг 40 цагаас ч илүү. Дээр нь 5 хүртэлх насны хүүхдүүдийн 25 гаруй хувь нь эцэг эх, гэр бүлийнхээ хэн нэгний компьютерт хандах боломжтой гэдэг нь бас л бодууштай үзүүлэлт.

Хэдийгээр охид хөвгүүд нийгмийн сүлжээнүүдээр дамжуулан найз нөхдийн хүрээгээ өргөтгөж, олон найзтай болдог ч виртуаль ертөнцөд цагийг ихээр өнгөрүүлэх нь бодит амьдрал дээр ганцаардлыг бий болгож, сэтгэл санааны хямралд оруулдаг. Өнөөдөр энэ үзэгдэл нийгэмд эхнээсээ хүчтэй илэрч байна. Энэ бол зөвхөн хувь хүний асуудал бус, нийгмийн, гэр бүлийн асуудал болон хурцаар тавигдах болов. Internet Paradox компаниас 73 гэр бүлд явуулсан социологийн судалгаагаар гэр бүлийн гишүүд хэдий чинээ интернэт бага ашиглана, гэр бүлийн уур амьсгал төдий чинээ амьд, халуун дулаан байдаг нь тогтоогджээ. Түүнчлэн хэдий чинээ их интернэт ашиглана, төдий чинээ гэр бүлийн асуудал гарах нь бага байдаг гэсэн сонирхолтой хариу өгчээ. Нийгмийн сүлжээ нь гэр бүлийн гишүүдийг ганцаардмал, бусдаасаа хараат биш болгосоор байгааг судлаачид онцолж байна. Судлаач Сгиманы үзэж буйгаар хүүхэд нийгмийн сүлжээнээс хамааралтай болж, нийгмийн сүлжээг харилцаа холбооныхоо гол талбар болгох нь дараах хүчин зүйлсээс шууд хамааралтай байдаг гэнэ. Үүнд, гэр бүлийн салалт, эцэг эхийн ажлын цаг хэт урт буюу гэртээ цагийг бага өнгөрүүлдэг зэрэг ордог. Ялангуяа айлын ганц хүүхдэд энэ маш хүчтэй нөлөөлдөг гэнэ. Нийгмийн сүлжээнүүд хүүхэд залуусын харилцааны хэрэгцээг тодорхой түвшинд хангадаг ч жинхэнэ сэтгэл хөдлөл, бэрхшээлийг даван туулах, амжилт ялалтыг мэдрэх боломжийг хязгаарладаг талтай. Бага болон өсвөр насны интернэт хэрэглэгчдэд нийгмийн сүлжээний зүгээс заналхийлж буй нэг бодит аюул бол тэдний үнэн сэтгэлээсээ бичсэн, нийтэлсэн бүх зүйлийг зөвхөн анд нөхөд, ойр дотныхон төдийгүй буруу санаа өвөрлөсөн нэгэн уншиж, залилан болон гэмт хэргийнхээ бай болон ашигладаг явдал. Хамгийн аюултай нь хүүхэд залуучууд энэ талаар тодорхой ойлголтгүйгээс гэнэн цагаанхан хандаж, бусдад өгөөш болдог явдал юм. Ийм учраас эцэг эхчүүдийн зүгээс хүүхдүүддээ нийгмийн сүлжээний сайн муу талуудыг ойлгуулж, тэднийг өөрийгөө хамгаалах, виртуаль орчинд зөв соёлтой харилцах талаар сургах нь чухал. Энэ асуудал зөвхөн нийгмийн сүлжээний орчинд бус, чат, форум, танилцах вэб сайт зэрэг бүхий л төрлийн харилцаанд хамаарна.

Мобайл нийгмийн сүлжээнүүд хүчирхэгжих үү?
Интернэтэд суурилсан нийгмийн сүлжээнүүдийн зэрэгцээ гар утас ашигласан буюу мобайл нийгмийн сүлжээнүүд ихээр байгуулагдав. 2008 оны эхний байдлаар мобайл нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчдийн тоо 50 сая хол давсан гэсэн тоо бий. Үүрэн холбооны хэрэглэгчид ийнхүү мобайл нийгмийн сүлжээг өргөнөөр ашиглах болсон нь интернэтийн нийгмийн сүлжээнүүд хүчирхэгжсэн, үүрэн холбооны тоо улам бүр өсөж буйтай шууд холбоотой. Мэдээж энэ бүхэн дээр боловсруулагчид, үйлчилгээ үзүүлэгчдийн сонирхол байгаа нь дамжиггүй. Товчоор бол энэ нь маш ирээдүйтэй бөгөөд ашигтай бизнес. Шинжээчдийн үзэж буйгаар 2012 гэхэд “халаасны” нийгмийн сүлжээнүүдээс олох орлого 52 тэрбум ам.долларт хүрэх аж.

Үүрэн хэрэглэгчдийн дунд нийгмийн сүлжээ “цэцэглэх” болсон бас нэгэн хүчин зүйл бол интернэтийн орчинд ажиллах боломжтой смартфон болон гар утасны үнэ улам бүр хямдарч, нэг мегабайтын үнэ хурдацтай буурч, 3G технологи өргөн хэрэглээг олж буй явдал. Мобайл нийгмийн сүлжээ нь хэрэглэгчдийг зөвхөн өөр хоорондоо харилцах бус, интернэтийн нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчид тэр бүр хүртэх боломжгүй өвөрмөц үйлчилгээнүүдийг хүргэдгээрээ хэрэглэгчдийг татдаг. Тухайлбал, GPS ашиглан хүний байрлал тодорхойлох, гудамж талбайг хайх, замын бөглөрлийг мэдээлэх гэх мэт. Мэдээж энд хүн бүр хэзээ ямагт өөрийн байгаа газрыг найз нөхөд, гэр бүлийнхэндээ мэдэгдэхийг хүсдэггүй нь нөгөө талаар иймэрхүү үйлчилгээнд зөрчил үүсгэдэг. Мобайл нийгмийн сүлжээний талаар хийсэн ICM Research компанийн судалгаанд 700 гаруй хэрэглэгч хамрагдсан бөгөөд тэдний 43 хувь тодорхой хугацааны туршид гар утсаараа интернэт, цахим шуудан ашиглах үйлчилгээнүүдийг авсан, зөвхөн 7 хувь нь (дийлэнх нь залуучууд) гар утсаараа дамжуулан нийгмийн сүлжээнүүдийн вэб сайтад өдөр бүр ханддаг гэсэн хариултыг өгчээ.

Бас нэг анхаарал татсан асуудал бол судалгаанд оролцогчдын 80 гаруй хувь нь мобайл нийгмийн сүлжээнүүд төлбөргүй байсан ч сонирхохгүй гэж хариулжээ. Тэгэхээр хэрэглэгчид яагаад мобайл нийгмийн сүлжээг ашиглахгүй байна гэсэн асуулт зүй ёсоор гарна. Судлаачид үүнд гар утасны дэлгэцийн хэмжээ бага, ажиллахад эвтэй бус, текстийг гар утаснаас бичихэд хүндрэлтэй байдаг гэсэн хариултыг өгч байна.

Ниймийн сүлжээнүүд орлогын эх үүсвэр мөн үү?
Нийгмийн сүлжээнүүдийг ажил хэрэгч байр сууринаас харах гээд үзье. Нийгмийн сүлжээ зохион байгуулан ажиллуулахад наад зах нь ажилтнуудын цалин, сервер худалдан авах буюу түрээслэх зардал, хөгжүүлэлтийн зардал зэрэг орох тул ямар нэгэн байдлаар орлоготой бизнес байхыг шаардах нь гарцаагүй. Тэгвэл нийгмийн сүлжээнүд яаж мөнгө хийдэг вэ гэсэн асуулт гарна. Ямартай ч хэрэглэгчдэд төлбөртэй эрх олгох гэсэн барууны боловсруулагчдын хувилбар амжилт олоогүй. Хэдийгээр реклам зар сурталчилгаанаас багагүй мөнгө олох боломжтой ч хэрэглэгчдийг “үргээхээс” эмээж үйлчилгээ үзүүлэгчид энэ шийдлийг ашиглахаас зайлсхийдэг. Иймээс үндэстэн дамнасан томоохон нийгмийн сүлжээнүүдээс сурталчилгааны том том баннерийг олж харах нь юу л бол. Тэгвэл ОХУ гэх мэт зарим орнуудын нийгмийн сүлжээнүүд эсрэгээр зөвхөн рекламаар амьдардаг. Romir компаниас явуулсан судалгаанд оролцогч 1300 нийгмийн сүлжээнийн хэрэглэгчдийн 53 хувь нь реклам зар сурталчилгааг огтхон ч анзаардаггүй гэсэн бол 42 хувь нь анзаардаг, 2 хувь нь анхаарлаа хандуулдаг гэжээ. Америкийн Prospectiv компаниын судлаачид нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчдийн 87 хувь нь реклам зар сурталчилгаанд анхаарал хандуулдаггүй хэмээн баталж байна. Тэгэхээр ихэнх реклам зар сурталчилгаа байрлуулагчид нийгмийн сүлжээнүүдийг онлайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, бусад медиа хэрэгслэлүүдийн нэгэн адилаар үзэж рекламаа ихээр тавьдаг, тавьж хэвшсэн нь нэг талаар алдаа хэмээн хэлж болно. Иймээс нийгмийн сүлжээнүүдэд таргетингийг хэрэглэдэг. Таргетинг гэдэг нь хэрэглэгчдээс тодорхой хэсэгт чиглүүлэн зар сурталчилгаагаа хүргэх замаар реклам зар сурталчилгааны үр ашигтай байдлыг дээшлүүлдэг механизм юм. Нийгмийн сүлжээний ихэнх загварууд нь администраторт богино хугацаанд тодорхой хүрээний рекламаар “бөмбөгдөх” зорилтот хэрэглэгчдийг ялган тодорхойлох боломжийг олгодог. Энд хэрэглэгчдийг зөвхөн нас, хүйсээр нь ялгах бус боловсрол, сонирхол, зуршил зэрэг маш олон шинжээр сонгох боломжтой. Энгийн жишээ хэлэхэд гэрийн эзэгтэйчүүдэд гэр ахуйн цахилгаан барааны, нас тогтсон албан хаагчдад үгийн сүлжээ, хөлбөмбөг сонирхогчид тоглолтын зар гэх мэтийг шууд хүргэх жишээтэй. Мэдээж дээр нь тухайн цаг улирал, өрхийн орлого, нийгэмд эзлэх байр суурь зэргийг хүртэл харгалзана гэж бодохоор та биднээс өөрсдөөс маань ч илүү биднийг “томруулдаг шилээр” харж, “нарийвчлан” судалж байгаад сэтгэл эмзэглэмээр. Мэдээллийн технологийн салбарын Microsoft гэх мэт “акулууд” таргетингийн зэрэгцээ бренд хэв шинж гэсэн ойлголтыг рекламын зорилгоор ашигладаг. Одоогоос 2-3 жилийн өмнө маш эрчтэй байсан энэ механизмаас хэрэглэгчид залхаж, харилцах шаардлагагүй, магадгүй огт “хэрэггүй” виртуаль найзуудын цуглуулга хийхээ хэдийнэ больжээ. Нийгмийн сүлжээнүүд нь дээрх байдлаар агуулга болон технологийн хувьд реклам зар сурталчилгаагаа байрлуулагчдад асар их боломжийг олгож буй ч үүнийг бүрэн утгаар нь ашиглаж чадахгүй л байна.

Нийгмийн сүлжээнүүдийн ирээдүй ямар байна вэ?
Нэг нартай сайхан өдөр бүх найзууд, ангийхнаа, амьдаануудаа болон бусад хэрэгтэй хүмүүстэйгээ уулзана. Хүмүүс хэзээ нэгэн цагт эцэс төгсгөлгүй үргэлжлэх утгагүй яриа, гэрэд зураг болон санад сэтгэгдлээ солилцохоос залхах болно. Улмаар энэ бүх харилцаа нь онлайнаас оффлайнд шилжиж, хүмүүс вэб сайтаар дамжуулан богино мессеж солилцох бус, нүүр тулан сууж аяга халуун кофе уунгаа зовлон жаргалаа хуваалцахыг илүүд үзэх болно.
Цаашид нийгмийн сүлжээнүүдийн оршин тогтнох гол хүчин зүйл нь түүний бизнес-загвар. Товчоор бол мөнгө босгох загвар. Үүнийг хэрэглэгчдийн хэрэгцээнд нийцсэн, тэдний сонирхлыг татахуйц шинэ үйлчилгээнүүдийг хөгжүүлэх болон нэвтрүүлэх, цаашилбал гадаад зах зээлд гарах замаар шийдвэрлэж болно.
Өнөөдөр хэрэглэгчдийнхээ тоогоор “толгой цохиж” буй нийгмийн сүлжээнүүд хэр удаан энэ байдлаа хадгалж, тэсвэрлэх бол? Цэцэглэн хөгжих үү, эхнээсээ үүдээ барих уу? Нийгмийн сүлжээнүүд хэрэглэгчдээ барьж тогтоохын тулд цаг ямагт хөгжиж, төгөлдөрших шаардлага зүй ёсоор гарна, юу өөрчлөгдөж, шинээр юу бидний өмнө юуг санал болгох бол?

Технологиос бэрхшээх сэтгэхүй буюу хялбарыг хүндрүүлэхүй...

С.Уянга
МИНИЙ КОМПЬЮТЕР сэтгvvл, 2007 онь № 03 (82)

Ойрмогхон нэгэн өдөр багын найз маань энэ жил 11-р ангиа төгсч буй хүүгээ интернэтээр бүртгүүлэхэд туслахыг гуйлаа. Тэрээр өөрөө компьютер, интернэтийг ашигладаггүйн дээр тэр бүртгэдэг систем нь сайн мэдэхгүй хүнд бол учрыг нь олоход их хэцүү, заримдаа ер болдоггүй гэсэн тайлбарыг дагалдуулав...

Тийм ээ. Их дээд сургуулиудын элсэлтийн шалгалт ойртож, эцэг эхчүүдийн “толгойны өвчин” эхэллээ. Найз бүсгүйн маань ч толгой өвдөж, онлайн бүртгэл бол түүний эхнийх өвчин бололтой. Элсэлтийн шалгалт гэхээр л жилийн жилд л их дээд сургуулиудын үүдэнд үүссэн уртаас урт дараалал, бухимдсан эцэг эхчүүд, шалгалтаасаа илүүтэйгээр сургууль бүрийн үүдэнд “хүлээлтийн горимд” орсноос ядаргаанд орсон хүүхдүүд, бүртгэл хийж буй багш, ажилтнуудын ачаалал, тэдний хүнд суртал, олсон гээсэн бичиг баримтууд гэсэн дүр төрх нүднээ буудаг. Тэгвэл энэ жилийн хувьд ийм байдал үүсэхгүй бололтой, ямартай ч бүртгүүлэх гэж өнжин хонон (өмнөх жилүүдэд МУИС-ийн Эдийн засгийн сургууль зэрэг ихээхэн эрэлттэй сургуулиудын гадаа хонож бүртгүүлдэг гэж ярилцдаг) зогсохгүй нь. Тэгэхээр мэдээллийн технологийг элсэлтийн шалгалтын үйл ажиллагаанд нэвтрүүлсний үр дүн бага ч атугай гарах бололтой. Өнгөрсөн онд багагүй хэл амны бай болсон Боловсролын үнэлгээний төв энэ онд үйл ажиллагаагаа боловсронгуй болгож, www.eec.mn сайтаар дамжуулан бүртгэлийн ажиллагааг хийж байна. Дээр өгүүлснээр найзынхаа хүүг уг системд бүртгүүлж, бүртгэлийн хуудсыг хэвлэж өгөв. Үнэндээ 5 минут хүрэхгүй ажил. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтын онлайн бүртгэлийн системийн үйл ажиллагаа нь тун боломжийн, бүртгүүлэхэд хялбар, хүндрэл бэрхшээл гараад байхааргүй энгийн талдаа юм. Цаг, хөдөлмөр хэмнэсэн сайхан ажил болжээ гэж хэлж болохоор. Гэтэл сургууль, эцэг эхчүүд, багш сурагчид, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн байр суурийг арай л өөрийг өгүүлэх шиг... Эцэг эхчүүд маань бүртгэл хийгдэхгүй байна, гацаад байна хэмээн гомдол эрсээр л... Үүнийг телевиз, радио, сонинууд шүүрч аваад л... Боловсролын үнэлгээний төвийнхний бүтэлгүйг улс даяар шагшин гайхсаар л… Мэдээж аливаа үйл ажиллагаанд дутагдалтай, засч сайжруулах зүйл байлгүй яах вэ? Тэр тусмаа манайх шиг нийт хэрэглэгчдийн хүрээнд авч үзвэл хэрэглэгчдийн компьютерийн хэрэглээний мэдлэг ба туршлага дутмаг, иймэрхүү төрлийн системүүдийн хэрэглээ өдөр тутмын амьдралд нэвтрээгүй учраас бэрхшээл, асуудал үүсэхээс ч өөр аргагүй. Бүртгэлийн системийн талаар хэрэглэгчийн хэлээд байгаа бүрэн бус (үнэндээ бол систем бүрэн ажиллагаатай) ажиллагааны асуудлын гол нь аливаа юмны хугацааг нь дөхмөгц “ухаан ордог” та бидэнтэй, та бидний тэнүүн тал шигээ “уужим” зантай холбоотой. Эцэг эхчүүд маань “Бүртгэлийн хугацаа дөрөвдүгээр сарын 15-нд дуусна, тэгж байгаад бүртгүүлнэ, амжнаа хө” гэсэн бодол өвөрлөнө. Гэвч хугацаа нь дөхөөд ирэхээр хаа байсан дөрөвдүгээр сар хэмээн алгуурлаж байсан бараг л бүх эцэг эх, сурагчид нэгэн зэрэг бужигнана, бүгд л бүртгүүлж эхэлнэ. Энэ онд элсэлтийн шалгалт өгөх бүх хүүхдүүд (энэ хичээлийн жилд зөвхөн 11-р ангийг улсын хэмжээнд 42400 орчим хүүхэд төгсч байгаа) нэгэн зэрэг хандаад ирэхээр Боловсролын үнэлгээний төвийн бүү хэл, ямар ч вэб сайтын ачаалал хэт ихэсч, ачааллаа даахгүй гацахаас ч яах вэ дээ. Уг нь онлайн бүртгэлийн ажиллагаа энэ оны хоёрдугаар сарын нэгнээс эхэлсэн байх юм. Энд л хэрэглэгчийн хэрэглээний соёл, дээр нь хариуцлага дутагдаж байна уу гэмээр. Мэдээж дээр нь технологиос бэрхшээх сэтгэл зүй нэмэрлэгдэнэ.

Үүнээс үүдэн цаашид нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, мэдээлэл, холбооны технологийн хөгжил хийгээд нийгмийн эрэлт хэрэгцээ, шаардлагаас үүдэн та бидний амьдрал ахуйд гарах өөрчлөлтүүд, тэр дундаа цахим хэлбэрээр хүргэх нийгмийн үйлчилгээний хүрээнд хэрэглэгчийн үйл ажиллагаа, соёл тойрсон зарим асуудлын талаар саналаа илэрхийлэхээр шийдлээ.

Энэ удаагийн онлайн бүртгэлийн системийг олон нийтэд зориулагдсан вэбэд суурилсан, дээр нь төлбөрийн цахим карт ашигласан эхний систем, эхний оролдлого гэж хэлж болно. Нэгэнт л олон нийтэд зориулагдсан тул түүнийг хэрэглэгчид нь бүгд л компьютер, интернэттэй ажилладаг хүмүүс биш. Энэ утгаараа уг системийг ашиглахад эцэг эхчүүд, багш, сурагчдад технологийн хүндрэлээс илүүтэйгээр сэтгэл зүйн бэрхшээл, бэлтгэлгүй байдал байсан гэлтэй. Чухам л энд энгийн асуудлыг “заан” болгосон дүр зураг бууж байна. Хатуугаар хэлэхэд уг бүртгэлийн системд нэвтэрч үзээгүй захирал, багш нар сурагчиддаа бүртгэлийн мэдээллийг бага зэрэг “хүндрүүлсэн” хэлбэрээр хүргэнэ, түүнийг сонссон хүүхдүүд эцэг эхдээ мөн л тэр байдлаар хүргэнэ. Туршлагагүй, компьютерээс хол эцэг эхчүүдийн хувьд үүнийг нэг л том, нэг л хэцүү ажил мэтээр ойлгож, компьютер, интернэттэй ойр ажилладаг таньдаг хүний эрэлд мордоно. Дээр нь хүүхдийг нь бүртгэж “тусыг” үзүүлсэн хүн нь бага зэрэг шалтгаан зовлон тоочвол хөөрхий эцэг, эхийн хувьд онлайн бүртгэлийн систем нь бүртгэлийн үйл ажиллагааг зохих түвшинд автоматжуулсан, хялбаршуулсан, цаг хугацаа хийгээд хөдөлмөр хэмнэсэн зүйл бус, тун “хэцүүхэн, төвөг удсан, ажил алдуулсан” зүйл болж хувирна. Ийм л сэтгэхүйтэй болсон хүний хувьд ажлаа алдан байж олон цагаар зогсож, магадгүй бичиг баримтаа гээгдүүлэх, эргэж буцан өмнөх жилүүдийн адил бүртгүүлэх, бүртгэлийн хуудас хэмээх зураг бүхий улаахан тамгатай цаасаа ”оригоор” нь гартаа барихыг илүү найдвартай, илүү амарханд тооцно. Энэ нь тухайн хүний хувьд иймэрхүү мэдээллийн болон бүртгэлийн системүүд нь ашиглахад төвөгтэй, биднээс хол гэсэн сэтгэл зүйн бэрхшээлийг улам лавшруулна.

Гэтэл иргэний бүртгэл, даатгал, татвар, эрүүл мэнд, боловсролын чиглэлийн олон тооны мэдээллийн системүүд та бидний өдөр тутмын амьдрал, өдөр тутмын хэрэглээнд нэвтрэхээр шил шилээ даран хүлээж буй. Мэдээж мэдээллийн технологийг нийгэм эдийн засгийн хийгээд хувь хүний амьдралд бодитойгоор нэвтрүүлэхэд техник, технологийн асуудал чухал. Гэвч монголчууд бидэнд эдгээрээс илүүтэйгээр олон нийтийн сэтгэл зүй, хувь хүний хөгжлийн асуудал чухал санагдана. Хичнээн олон өрх компьютертэй болоод, хичнээн сайхан иж бүрэн мэдээллийн системүүд, тэр дундаа нийгмийн үйлчилгээний системүүд боловсруулагдсан байгаад түүнийг ашиглах иргэдийн маань энэ талаарх мэдлэг, чадвар сул, дээр нь технологиос “бэрхшээх” айдас, сэтгэл зүйд хүлээстэй байх аваас бид мэдлэг оюун ухаанд суурилсан нийгмийг цогцлоон байгуулж, төрөөс иргэдэд хүргэх үйлчилгээг мэдээлллийн технологи ашиглан шуурхай, найдвартай, чирэгдэлгүй хүргэх гэсэн зорилгоо биелүүлж чадна гэж үү? Бидний зорилгын биелэл мөн чанараа олох уу? Бид хөгжил өөд тэмүүлэхдээ үүнийг хүссэн гэж үү? Үгүй шүү дээ. Иймээс иргэдийн мэдээллийн технологийн боловсролыг бичиг үсэгт тайлагдахын нэгэн адилаар чухлаар үзэж, энэ тал дээр анхаарлаа хандуулмаар, хандуулах цаг нь ч болж, магадгүй нийгэм өөрөө шаардаж байна гэж сануулаад байх шиг...

Хүнийг “технологи” гэж үзвэл эн түрүүнд түүнийг л өөрчилье

С.Уянга (PhD)
Korea University, South Korea

Mиний бие Өмнөд Солонгосын Ахисан шатны судалгааг дэмжих сангийн тэтгэлгээр Кореа Их Сургуулийн Компьютер, мэдээллийн шинжлэх ухааны тэнхимд 2005 оны намраас зочин профессорын орон тоон дээр судалгааны ажил хийж байна. МХТ-ийн мэргэжилтэн бэлтгэдэг халуун тогоонд байгаа хүний хувьд зарим нэгэн мэдээллийг хүргэж, санал бодлоо уншигчидтайгаа хуваалцъя гэж бодлоо.


Өмнөд Солонгосын Кореа их сургууль бол 100 жилийн түүхтэй, нэр хүндтэй хувийн том сургууль. 2005 оны байдлаар 2456 факультет, 70000 гаруй оюутантай, дэлхийн 48 орны 384 их сургуультай хамтын ажиллагааны гэрээтэй ажиллаж байна. Энэ сургуульд манай улсаас олон багш ажиллаж, цөөнгүй хүн суралцаж байсан, одоо ч суралцдаг байх. Харин миний ажиллаж буй Шинжлэх ухаан технологийн сургуульд өмнө нь сурч, ажиллаж байсан хүн үгүй. Энэ сургууль бол Солонгосын технологийн хурдацтай хөгжилд асар их үүрэг гүйцэтгэж байгаа, Samsung, LG зэрэг том компаниудын ТОП мэргэжилтнүүдийг бэлтгэдэг сургууль. Мэдээллийн статистик, Мэдээллийн шинжлэх ухаан, Электроник ба мэдээллийн инженерчлэл, Мэдээлэл ба математик, Дэлгэц/хагас дамжуулагч, Биомэдээлэлзүй, Хүрээлэн буй орчны мэдээллийн инженерчлэл, Хүнс ба биотехнологи зэрэг 11 тэнхимтэй.

Компьютер, технологийн талаар өгүүлэхээс илүүтэйгээр Солонгос орны технологийн хурдацтай хөгжил, магадгүй тус улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндэс болсон хүний хөгжил, тэр дундаа солонгос хүний сэтгэлгээний талаар өгүүлэхийг зорилоо. Үүнийг маш энгийн зүйлээр тайлбарлахыг оролдъё. Магадгүй уншигч та Монголын их, дээд сургуулиудыг ажиллаж байгаа сургуультайгаа харьцуулбал, давуу тал болон сул тал мөн суралцах зүйл хэр их байна? хэмээн эн түрүүнд асуух буй заа. Нэг бүрчлэн харьцуулан бодож үзсэнгүй. Мэдээж сургалтын орчин, материаллаг бааз, багш оюутнуудын нийгмийн үйлчилгээ, сургалтын чанар гээд л олон зүйлээр манай их дээд сургуулиудаас эрс давуу. Дотуур байр, компьютерийн лаборатори, хичээлийн анги танхим, спорт заал, уншлагын танхим, номын сан зэрэг нь багш, оюутнуудыг сурч, ажиллах боломжоор бүрэн хангасан. Харин одоогоор тийм гээд хэлчихээр учиргүй сул тал нүдэнд тусаагүй л байна. Бидэнд суралцах зүйл их байна уу? гэвэл, тийм ээ байлгүй яах вэ? Наад зах нь багшийн ажлын хариуцлага, багаар ажиллах ур чадвар, сургалтын орчин, сургалтанд орчин үеийн технологи ашиглах гээд л... Тэр бүхний дундаас бидний цөөхөн монголчуудын гол санаа авахууштай зүйл нь солонгосчуудын эх орон, ажил, сургуулиараа бахархах сэтгэл. Миний ажигласнаар сургуулиараа бахархах сэтгэл, бахархал энд ажиллаж байгаа хүн бүрт, багш бүрт, сурч байгаа оюутан бүрт, үүдний жижүүр өвөөгөөс сургуулийн захирал хүртэл, будаг нь ханхалсан шинэхэн оюутнаас үсэнд нь буурал сор суусан профессор хүртэл, бүх хүнд байдаг юм байна. Уншигч авгай та сургуулиараа бахархах сэтгэл гэдэг асуудлыг юунд онцлон дурдана вэ хэмээн гайхаж магад. Энэ бол сонсох, хэлэхэд онцын чухал зүйл биш мэт боловч хамгийн үнэт зүйл гэдгийг энд алхам тутамдаа мэдэрч байгаагаа онцлон дурдмаар байна.

Өнөөг хүртэл бид сургалтын орчин, тодруулбал, байр сав, сандал ширээ зэрэг материаллаг зүйлст дэндүү ихээр санаа тавьж ирсэн. Харин хамгийн чухал зүйл болох хүний хөгжлийн асуудал, тэр дундаа багш, оюутнаа таг мартчихсан гээд хэлчихвэл нэг их буруудахгүй болов уу. Ажиллаж, сурч байгаа сургуулиараа бахархана гэдэг бол хамгийн давуу тал, амжилтын үндэс нь байдаг юм байна. Сургуулиараа бахархаж байж удирдлага, захиргааны болон үйлчилгээний ажилтнууд ажилдаа хариуцлагатай байж, тэр хэрээр ажлын бүтээмж өндөр, урагштай байдаг юм байна. Хэзээ ч “за яах вэ дээ” гэсэн өдөр өнгөрөөсөн сэтгэлгээ, хувийн эрх ашгийг дээгүүр тавьсан асуудал энд байхгүй, энд гарахгүй. Үүний нэгэн адил сургуулиараа бахархаж буй багш хүний хувьд мөн л “болохгүй бол гайгүй цалинтай хувийн сургуульд орчихно” гэдэг ч юм уу, өнөөдөр манайд хэвшил болсон “үндсэн” ажлаа “үндсэн” ажлынхаа зав зайгаар хийх ойлголт байхгүй, сургалт эрдэм шинжилгээний ажилд хамаг анхаарлаа хандуулдаг, үүний хэрээр сургалтын хийгээд эрдэм шинжилгээний ажил маш өндөр түвшинд явагдана. Үүний нэг тод жишээ бол тэнхмийн долоо хоног тутмын эрдэм шинжилгээний семинар. Тодорхой хуваарийн дагуу явагдах уг семинар нь оюутнуудын хувьд төдийгүй, багш нарын хувьд тун чухал ажилд тооцогддог. Илтгэгчийн тавьсан илтгэлийг бүх талаар шүүн хэлэлцэж, санаа оноогоо чөлөөтэй солилцоно. Оюутнуудын илтгэл гэхэд л нэлээд “чанга”, зарим нэг илтгэл нь манайхаар бол курсын ажил, хэтрүүлбэл муухан дипломын ажлын дайтай байх нь бий. Тэнхмийн семинарт тавигдах илтгэлийн сэдвээс хамааран зарим үед өөр тэнхмийн багш оюутнууд оролцож, ухаан бодлоо уралдуулдаг. Оюутнуудын хувьд мөн л “болохгүй бол жилийн чөлөө авна, өөр сургуульд шилжинэ, тэр багшийн дүнг компанийн босс ахаараа яриулаад тавиулчихна” гэсэн зүйл байхгүй, сая сая хүний дунд хүн шиг амьдрахын тулд сурах үйл хэрэгтээ үнэн сэтгэлээсээ хандана. Дээр дурдсан бүх зүйлс нь энэ сургуульд элсэж орсондоо, багтаж ажиллаж байгаагаараа бахархах сэтгэлтэй салшгүй холбоотой. Энэ нь сургуулийн эмблемтэй хувцас өмсөх, тэмдэг зүүхээс өгсүүлээд жижиг гэлтгүй маш олон зүйл дээр ажиглагддаг. Хэрэв та оюутан байгаад за яах вэ, мөнгөөр худалдаж авахаа болъё. Сургуулиас тань “Монгол улсын их сургууль” гээд л томоос томоор сургуулийн нэрийг бичсэн, логотой хувцас тавьж өгвөл та түүнийг хотын төвөөр болон хаа зайгүй өмсөж явах байсан уу? Үгүй л болов уу. Яагаад гэж асуувал хариулт нь тун энгийн: шараа ш дээ, форм өмсч яах юм бэ? гэдэг ч юм уу, эсвэл шууд онигоонд орно гэх болов уу. Тэгвэл энд бүх оюутнууд сургуулийн дэлгүүрээс ‘Korea University” гэсэн бичигтэй, тус сургуулийн лого болох ангайж буй барын дүрстэй хувцсыг худалдан аваад хаа зайгүй өмснө. Тэр ч бүү хэл, сургуулиас зохион байгуулж буй уралдаан тэмцээн зэрэгт багш, сургууль төгсөгчид нь хүртэл сургуулийнхаа хувцсыг өмсөж ирээд л хөгжөөн дэмжинэ.

Бас нэг онцлон дурдах зүйл бол сургууль, сургууль төгсөгчдийн холбооны асуудал. Өнөөдөр манайд сургуулийн тэмдэглэлт ойн үеээр л төгсөгчид төгссөн сургуулиа санаж, сургуулийн зүгээс “төгссөн нь үнэн” гэдгийг “маш сайн” сануулж дөнгөдөг. Энэхүү “хязгаарлагдмал” буюу “сонирхлын” хамтын ажиллагаа нь сургууль хөгжүүлэх санд хандив өргөх төдийхөн байдаг бол энд арай өөр байдаг юм байна. Дээр би Кореа Их Сургуулийн Шинжлэх ухаан технологийн сургууль нь Солонгосын МХТ-ийн ТОП компаниудын боловсон хүчнийг бэлтгэдэг хэмээн өгүүлсэн. Төгсөгчид сургуультайгаа байнгын холбоотой байж, өөрийн ажилладаг компанидаа хэрэгжүүлж буй бодлого, судалгааны хийгээд технологийн төслүүдэд сургуулиа, багш, оюутнуудаа татан оролцуулдаг, жилдээ 3-4 удаа төрөлх сургуульдаа зочилж, багш оюутнуудтайгаа халуун яриа өрнүүлдэг. Өнгөрсөн хугацаанд миний бие иймэрхүү уулзалтанд хэд хэдэн удаа орсон. Энд том зааланд проектор зоогоод илтгэл тавихын зэрэгцээ ширээ тойрон сууж, “халуун ам бүлээрээ” хооллонгоо сожу архиа уун хамаг л нарийн нандин гэснээ ярьдаг, багш профессор нартайгаа зөвлөдөг бололтой. Магадгүй энэхүү “тасардаггүй” бат бөх холбоо нь нэг талаар сургуульдаа төсөвт ажил олгож санхүүгийн асуудалд дэмжлэг үзүүлэх, нөгөөтэйгүүр ирээдүйн төгсөгчдөө ажлын байраар хангадаг, цаашилбал та бидний хувьд бий болгож чаддаггүй ч, бичиж ярих дуртай сургалт-үйлдвэрлэл-судалгаа шинжилгээний ажлыг төвлөрүүлэн зангидаж, ирээдүйн инженер технологийн ажилтнуудыг онол болон практикийн хувьд бүрэн бэлдэх, зах зээлд хөрвөх чадвартай, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг бүрэн хангаж чадах мэргэжилтэн бэлтгэх гол үндэс болдог болов уу. Нэмж хэлэхэд надад таалагдсан бас нэг зүйл бол төгсөгч нь хичнээн том компанийн захирал, хичнээн чухал алба хашдаг байгаад ч багш профессорынхоо өмнө бол оюутан хэвээрээ, маш хүндэтгэлтэй харьцдаг нь таалагдсан. Харин манайд бол тахир гурвын тоо хүзүүнээс зүүж дэгэн догон төгссөнөө таг мартчихаад жип хөлөглөн ядруухан муу багшийгаа дайрчих шахам л өнгөрөх нь бий.

Надаас МУИС-ийн мэдээ сонины сэтгүүлч Алтанзул “Та солонгос монгол оюутнуудын хоорондын ялгааг анзаарав уу?” хэмээн нэгэнтээ асууж билээ. Оюутнуудын бужигнаан дунд олон жил явсан хүний хувьд мэдээж анзааралгүй яах вэ. Хараад байхад эндхийн оюутнууд маш шургуу, ажилсаг гэх үү дээ. Арга ч үгүй байх, бидэн шиг 2.7 сая хүний дунд бус, 40 гаруй сая хүний дунд асар их өрсөлдөөнтэй нийгэмд “живэхгүйн” тулд байр сууриа олохын тулд суралцах, хөдөлмөрлөх хэрэгтэй гэдгийг анхнаасаа яс махандаа шингэтэл мэдэрсэн байдаг болов уу. Бодвол шоудаад явдаг, залхуу оюутнууд бас байдаг л байх. Манай лабораторийн оюутнуудаар жишээ авахад компьютерийн лабораторидоо амьдардаг гэж хэлж болно, илүү өрөөндөө эвхдэг ор, хөнжил дэвсгэрээ тавиад л өнжин хонон ажиллана. Ширээгээ дэрлээд унтаж байх нь энүүхэнд. Мэдээж тодорхой төсөл дээр ажиллаж буй оюутнуудын хувьд сургуулиас персональ компьютерээр хангадаг. Гэвч үүний зэрэгцээ оюутан бүр өөрийн компьютертэй. Ялангуяа сүлжээ, утасгүй холбооны чиглэлээр ажиллаж буй зарим оюутан хувиараа сэлбэг авч компьютер нэмж босгон 2-4 компьютер дээр ажиллах жишээтэй. Ахлах курс, магистр болон докторантурт сурч буй оюутнууд нь бусдыгаа дагалдуулан сургадаг, заадаг, сурч мэдсэнээ их хуваалцдаг юм билээ. Дээр нь чөлөөт цагаа үр бүтээлтэй өнгөрүүлдэг, урлаг спортоор хичээллэдэг. Оюутны холбооны зүгээс ч энэ талаар их ажил хийдэг бололтой юм билээ. Энэ нь дээр дурдсан оюутанд үзүүлэх нийгмийн үйлчилгээтэй холбоотой юм даа. Үнэхээр сурах орчныг нь бүрдүүлсэн хойно сурахаас өөр юу хийх вэ дээ. Наад захын жишээ гэхэд мэргэжлийн ангийн оюутнуудын дунд зохиогддог технологийн бүтээлийн уралдаан. Сургуулийн коридорт хэдэн хоногоор үзэсгэлэн гаргаж, оюутнууд өөрсдийн бүтээлээ багш, оюутнууддаа танилцуулна. Эдгээр бүтээлүүдийн дотор гар утсаар төлбөр хийх тооцооны систем, дүрс таних програм хангамжаас өгсүүлээд төрөл бүрийн зориулалтын жижиг роботууд, тэр ч бүү хэл гуманойд хэлбэрийн робот ч харагддаг. Энэ бүхнийг хараад “эдгээрт ашиглагдаж буй микросхем, эд ангиуд нь элбэг байсан бол манай оюутнууд ч эднээс дутахгүй дээ” гэсэн бодол төрдөг. Гэтэл манай оюутнуудад ийм боломж, нөхцөл байхгүй шүү дээ. Иймээс л оюутнуудын маань хувьд “суралцах үйл хэрэг” нь хоёрдугаарт тавигдаж, түүнээс илүүтэйгээр өөр олон арван ажил, проблем чухал байдаг санагддаг. Наад зах нь автобус унааны мөнгөнөөс эхлэн толгой өвдөнө. Компьютер, интернэт бүү хэл, номын сан дахь сурах бичиг нь хүрэлцээгүй байхад яаж багшийн лекц, сурах бичгээс илүү гарах вэ дээ. Энэ мэтчилэн өгүүлээд байвал оюутны амьдрал, мэдээллийн технологи тойрсон олон асуудлууд байна.

Тэгвэл бидний хувьд байдал ямар байна вэ? Нийгэм маань, боловсролын тогтолцоо маань анхнаасаа л “нэг” биш байгаа, иймээс ажлаа сайн хийдэггүй захирал, хэдэн төгрөгөнд нь болж хувийн сургуульд давхар хичээл заагаад үе үе хичээл тасалчихдаг, эсвэл хувиараа компани байгуулаад бизнестээ хамаг цагаа зарцуулж буй багш (энд дурдахад би ч багшлах ажлынхаа хажуугаар МХТ-ийн чиглэлийн төсөл дээр давхар ажилладаг), хичээлээ хийдэггүй оюутнуудад ч буруу өгөх арга алга. Багш оюутны нийгмийн үйлчилгээний хувьд хэмжиж болдог бол бидний хувьд хамгийн доод түвшинд байна. Иймээс энэ байдлыг өөрчлөхийн тулд боловсролын тогтолцоог зоригтойгоор өөрчилье, шинэчилье, хэрэв хүнийг “технологи” гэж үзвэл эн түрүүнд түүнийг л өөрчилье. Энэ талаар миний бие Ерөнхий сайд асан Ц.Элбэгдоржийн “Боловсрол, эрүүл мэндээ өөд татахгүйгээр хөгжлийн талаар ярих ямар ч бололцоогүй” гэсэнтэй санал нийлдэг.
Эцэст нь хэлэхэд бид МХТ-ийг хөгжүүлнэ, нийгэм эдийн засгийг хөдөлгөгч хүч болгоно, цаашид Азидаа эхний аравт орно гэж ярьдаг. Ингэж ярьснаар байдал өөрчлөгдөх үү? Үгүй л болов уу. МХТ-ийн салбарын хүний нөөцийн асуудалд анхаарлаа хандуулъя. Бид боловсролын салбарыг бүхэлд нь шинэчилж чадахгүй юм гэхэд салбарынхаа боловсон хүчний асуудалд анхаарлаа хандуулъя, боломжоороо өөрчлөх гээд үзье. Дээр дурдсан сургуулиараа, мэргэжлээрээ бахархах бахархлыг бий болгох ажлыг МХТ-ийн мэргэжлийн элсэлтийг босго өндөртэйгөөр, шударгаар явуулах, багш нартаа тавих шаардлага, шалгуурыг өндөх болгох, багш оюутнуудын нийгмийн асуудалд анхаарах, удирдлагын арга барилыг өөрчлөх зэргээс эхэлмээр санагдана.

Шимурагийн 3-р бага сургуулиар зочилсон минь

С.Уянга
Tokyo, Japan

Өнгөрөгч оны арваннэгдүгээр сард Японы Засгийн газрын урилгаар Залуучуудыг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд Япон орноо зочилж, тус орны түүх соёл, хөгжил дэвшилтэй танилцах азтай завшаан надад тохиосон юм. Токиогийн Шимурагийн 3-р бага сургуулиар зорчсон тэмдэглэлээ толилуулъя.

Сургуулийн хаалгаар ороход цэвэр цэмцгэр, эмх журамтай байдал угтлаа. Хаалганы хажууд байрлах шүүгээнүүд нь хаягтай байхыг бодвол сурагчдын хувцасны шүүгээ болов уу гэж бодолхийлэх зуур биднийг хүлээн авсан эрхэм захирал Тюбоно (T.Tubono) шүүгээ рүү зааваас бидний нэрийг англи болон японоор бичсэн байсан нь нүдэнд тусав. Ийнхүү гутлаа сольж аваад сургуулиар хийх аяллаа эхэллээ.

Өнгөрөгч онд 60 жилийнхээ ойг тэмдэглэсэн тус сургууль нь 3 давхар байртай. Доод давхруудад захиргаа, багш нар байрлаж, дээд 2 давхарт хичээлийн өрөөнүүд байрладаг нь сурагчдын аюулгүй байдлыг хангах зорилготой гэнэ. Энэ нь хэдэн жилийн өмнө сэтгэл мэдрэлийн өвчтэй нэг залуу Японы нэгэн сургуульд халдан орж, олон арван сурагчийн амийг хөнөөсөнтэй холбоотой аж.

Ноён Тюбоно бидний өрөөндөө хүлээн авч уулзлаа. Энгийн даруухан өрөөнд нь Ерөнхий сайд болон Асуширо их аваргын зураг, Монголын далбаа зэрэг байсан нь нүдэнд тусч, ихэд дотно санагдаж байсныг нуух юун. Бидний хувьд тус сургуульд зочилж буй эхний болоод эцсийн монголчууд биш бололтой нь эрхэм захирлын яриа, сургуулийн дүр төрхнөөс илт мэдрэгдэж байлаа. Тус сургууль нь анх манай сургуулиудад харандаа хандивлах хөдөлгөөн өрнүүлснээр байнгын харилцаа холбоотой болсон гэнэ. Ноён Тюбоно Монголд нэг удаа очиж байсан, монголчуудын зочломтгой зан их таалагдсан, боломж олдвол дахин зочилно хэмээн бидэнд ярисан юм. Ер нь Япон орноо ажил хэргийн шугамаар зочилсон хүн бүхнийг энэ сургуультай танилцуулдаг юм шиг санагдсан. Захирал нь тусдаа өрөөнд тухалж суудаггүй, бусад багш нартайгаа хамт залгаа өрөөнд суудаг нь багш нартайгаа аль болох ойр ажиллах, дэмжих, цаашилбал багшийн ажилд тодорхой хэмжээгээр хяналт тавихтай холбоотой юм уу даа гэсэн бодол төрж байлаа.

Тус сургуулийн музей, Монголын танхим, хичээлийн лабораториудаар орж хэд хэдэн хичээлтэй танилцах боломж олдсон юм. Сургуулийн музей нь жижигхэн ч Япон орны болоод тус сургуулийн түүхийг өгүүлж чадахаар үзмэртэй байлаа. Монголын танхимд шагай, морин хуур, дээл зэргийг дэлгэн тавьжээ. Энэ танхимыг тус сургуульд зочлон ирэгсдийн дурсгалын зүйлс болон багш сурагчдын хүчээр байгуулсан байна. Коридорт Монгол орны буланг байгуулж, зурагт хуудас, эд зүйлийг дэлгэн тавьсан, тааралдсан хүүхэд бүр “Сайн байна уу” хэмээн монголоор цэвэрхэн нь аргагүй мэндэлж байсан зэрэг нь цаанаа дотно санагдаж байлаа. Ингээд олныг үл нуршин зарим хичээлийн талаар өгүүлье. Хэдийгээр бид хэд хэдэн хичээлээр орсон ч хөдөлмөрийн хичээл нэлээд өвөрмөц санагдсан юм. Ангийн тохижилтийн хувьд түмэн зүйлийн ”хогоор” дүүрсэн, нэг л “новширсон” өрөө байлаа. Сав дүүрэн харандаа, эгнүүлж өрсөн савтай цавуу, ханын тавиур дүүрэн цаас, савтай будаг, ундааны хоосон лааз, ширээн дээгүүр хөглөрөх элдэв зүйлс... Мэдээж дээр нь ангиар чөлөөтэй явж, ярьж буй хүүхдүүдийг нэмбэл уншигч авхай танд манайхнаас нэг л өөр зураг буух буй заа. Тийм ээ, үнэндээ дэндүү замбараагүй гэмээр энэ бүхний цаана хичээл явагдаж байлаа. Бэлэн хоолны болоод нэг удаагийн хоолны сав, ундааны лааз, чихрийн хайрцаг гээд төрөл бүрийн зүйлээр хүүхэд ганцаараа болон хамтран төрөл бүрийн зүйл хийж байлаа. Охидууд гал тогооны тавилга, гар цүнх, бяцхан хүүхэлдэйдээ хувцас хийж байхад хөвгүүд машин, бүхэл бүтэн орон сууцны барилга тэр ч бүү хэл сансарын хөлгийг ойр зуурын материалаар хийж байлаа.
Бас нэг сонирхолтой хичээл бол амьдрах ухааны хичээл байв. Тодорхой сэдвийн дагуу хүүхдүүд бие даан судалгаа хийнэ. Товчоор хэлбэл, бидний мэдээлэл зүйн боловсролын шинэ стандартад тусгахыг зориод байгаа зарим зүйлс, тухайлбал мэдээлэлтэй ажиллах, боловсруулах зэрэг нь хэдийнэ биеллээ олсон санагдсан. Хүүхдүүд хэрэгцээт мэдээллээ төрөл бүрийн аргаар цуглуулж, өөрийн хэр хэмжээнд тохирсон судалгаа явуулна, дараа нь боловсруулалт хийгээд багш ангийн хамт олондоо танилцуулна. Сурагчдын хийсэн ажлууд ангийн ханаар дүүрэн наалттай байв.

Миний хувьд мэдээлэл зүйн сургалтыг ихэд сонирхож байсан тул компьютерийн лабораторитой танилцахыг яарч байлаа. Бага сургуулийн жишгээр ангийн багш нь бүх хичээлийг ордог хэдий ч дуу хөгжим болон компьютерийн хичээлийг мэргэжлийн багш дагнан ордог байна. Биднийг компьютерийн лабораторид ороход 2-р ангийн цөөн тооны хүүхдүүд хичээллэж байв. Ямар сэдвээр хичээл орж байгаа, ер нь сургалтын агуулга нь ямар байдаг талаар сонирхвол компьютерийн хичээл бага ангид маш цөөхөн цаг ордог, 7 хоног бүр ордоггүй, жилдээ хэдхэн цаг ордог, гол нь хүүхдүүдийг компьютертэй ажиллаж сурахад анхаардаг гэнэ. Лабораторид сууж буй хүүхдүүд гол төлөв Интернэтийг, тодруулбал, Yahoo (япон хэлээр) ашиглаж байгаа харагдлаа. Ер нь компьютерийн лабораторийг компьютерийн хичээлд бус бусад хичээлийн хэрэглүүр болгон ашигладаг бололтой. Хэдийгээр миний бие сургалтын агуулгын талаар нэлээд сонирхож байсан боловч агуулгатай холбоотой миний асуултыг орчуулагч маань ойлгоогүй буруу орчуулсан уу, эсвэл багш нь ойлгоогүйнх юм уу, ямартай ч хүссэн хариултаа авч чадалгүй сэтгэл гонсгор гарсан билээ. Компьютерийн лабораторийн хувьд 20 ширхэг Pentium III компьютертэй, сканер, принтер болон хувилагч машинтай, нэлээд тохилог. Хүүхдүүд өөрсдөө хэрэгцээт зүйлээ хэвлээд авч яваа харагдсан.

Хэдийгээр цөөн хүүхэдтэй, бага сургууль ч гэлээ эмчээс гадна сэтгэл зүйч ажилладаг нь ихэд өвөрмөц санагдлаа.

Цайны цагаар сурагчдын хоолоор биднийг дайлав. Ингээд бид хүүхдийн дуу цангинасан эрдмийн өргөөг орхин гарлаа. Токио хотын бага сургуулиар зочилсон хагас өдрийн аялал бидэнд ихийг бодогдууллаа. Хүүхдүүдийн чөлөөт сэтгэлгээг багаас нь хөгжүүлэх, хамтран ажиллах болон амьдрах ухаанд сургахаас (орчуулагч маань нэгэнтээ япон хүүхдүүд амьдралаас “тасархай” болж байгаа, наад зах нь мах хэрчих гэсэн ойлголт байхгүй хэмээн эмзэглэн ярьж байсан юм) гадна хаягдал цаасыг багш нар ээлжлэн цуглуулж тушаадаг зэрэг жижиг гэлтгүй бидэнд авахууштай, анхаарууштай зүйл их байна.

Энэ сургуулийнхантай дараах хаягаар холбоо барьж болно.
83-1 Shimizu-cho, Itabashi ku, Tokyo, Japan